Luận văn Xây dựng chương trình chuyển đổi cây cú pháp trong hệ dịch tự động Anh - Việt
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC TỰ NHIÊN
KHOA CÔNG NGHỆ THÔNG TIN
BỘ MÔN CÔNG NGHỆ TRI THỨC
^ ]
NGUYỄN LƯU THÙY NGÂN - 9912621
ĐỖ XUÂN QUANG - 9912652
XÂY DỰNG CHƯƠNG TRÌNH
CHUYỂN ĐỔI CÂY CÚ PHÁP TRONG
HỆ DỊCH TỰ ĐỘNG ANH - VIỆT
LUẬN VĂN CỬ NHÂN TIN HỌC
GIÁO VIÊN HƯỚNG DẪN
TS. ĐINH ĐIỀN
NIÊN KHÓA 1999-2003
Luận văn tốt nghiệp
Lời cảm tạ
Lời đầu tiên chúng em xin chân thành cảm ơn thầy Đinh
Điền, người đã trực tiếp hướng dẫn chúng em hoàn thành luận văn
này. Thầy là người đã truyền thụ cho chúng em rất nhiều kiến thức
về tin học và ngôn ngữ học, giúp chúng em có được hiểu biết sâu
hơn về một trong các ứng dụng có ý nghĩa vô cùng to lớn trong
cuộc sống của tin học – vấn đề dịch máy.
Chúng em cũng xin chân thành cảm ơn các thầy cô trong
khoa Công nghệ thông tin đã tận tình chỉ bảo và giúp đỡ cho
chúng em trong suốt thời gian chúng em học đại học và trong quá
trình chúng em thực hiện luận văn.
Chúng con xin chân thành cảm ơn ba mẹ, các anh và những
người thân trong gia đình đã nuôi dạy, tạo mọi điều kiện tốt nhất
cho chúng con học tập và động viên chúng con trong thời gian
thực hiện luận văn.
Và cuối cùng, chúng tôi xin gởi lời cảm ơn đến tất cả bạn bè
và nhất là các bạn trong nhóm VCL (Vietnamese Computational
Linguistics), những người đã hỗ trợ chúng tôi trong quá trình
chúng tôi hoàn thiện luận văn này.
Tp. Hồ Chí Minh, tháng 07 năm 2003
Nguyễn Lưu Thùy Ngân - 9912621
Đỗ Xuân Quang - 9912652
Trang 2
Luận văn tốt nghiệp
NHẬN XÉT CỦA GIÁO VIÊN HƯỚNG DẪN
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Tp. Hồ Chí Minh, tháng 07 năm 2003
TS. Đinh Điền
Trang 3
Luận văn tốt nghiệp
NHẬN XÉT CỦA GIÁO VIÊN PHẢN BIỆN
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Tp. Hồ Chí Minh, tháng 07 năm 2003
Giáo viên phản biện
Trang 4
Luận văn tốt nghiệp
Lời nói đầu
Cho đến nay, sau hơn 50 năm phát triển, dịch máy chứng tỏ là một ứng dụng
vô cùng thiết thực, đồng thời cũng là một bài toán khá hóc búa đặt ra cho các nhà
khoa học trên toàn thế giới. Từ đầu thập niên 1960, các nhà khoa học đã đúc kết lại
ba chiến lược dịch máy cơ bản, đó là dịch trực tiếp, dịch thông qua ngôn ngữ trung
gian và dịch dựa trên chuyển đổi. Và qua thực tế, chiến lược dịch dựa trên chuyển
đổi đã khẳng định được tính hiệu quả và tiềm năng của nó, và đây cũng là cách tiếp
cận mà chúng em đã và đang theo đuổi để xây dựng một hệ dịch tự động từ tiếng
Anh sang tiếng Việt.
Trong hệ dịch dựa trên sự chuyển đổi, khối chuyển đổi cây cú pháp (cấu trúc)
giữ một vai trò quan trọng, quyết định chất lượng hệ dịch. Vì lý do đó, chúng em đã
quyết định chọn “Xây dựng chương trình chuyển đổi cây cú pháp trong hệ dịch
Anh-Việt” làm đề tài luận văn tốt nghiệp cử nhân của mình. Khối chuyển đổi cây cú
pháp đảm nhiệm việc thay đổi trật tự, chèn, xoá các thành phần trong cây cú pháp
của câu tiếng Anh sao cho sau khi hoàn tất việc gắn nghĩa, ta sẽ thu được câu tiếng
Việt có trật tự từ hợp lý.
Luận văn được tổ chức thành các phần chính sau:
Chương 1: Giới thiệu tầm quan trọng, mục tiêu, phạm vi của đề tài, cơ sở
lý thuyết ngôn ngữ học, tin học và hướng tiếp cận vấn đề.
Chương 2: Điểm qua các cách tiếp cận chuyển đổi cấu trúc.
Chương 3: Thuật toán nền tảng, mô hình học và mô hình áp dụng chuyển
đổi cây cú pháp.
Chương 4: Thiết kế – Cài đặt
Chương 5: Thử nghiệm – đánh giá
Chương 6: Kết quả – Kết luận – Hướng phát triển
Phần phụ lục. Tài liệu tham khảo.
Trang 5
Luận văn tốt nghiệp
Mục lục
Lời nói đầu.......................................................................................................5
Mục lục.............................................................................................................6
Danh sách các hình.......................................................................................11
Danh sách các bảng.......................................................................................13
Chương 1........................................................................................................14
TỔNG QUAN VỀ CHUYỂN ĐỔI CÂY CÚ PHÁP......................................14
1.1
1.2
Đặt vấn đề.......................................................................................14
Các chiến lược dịch máy................................................................16
1.1.1 Chiến lược dịch trực tiếp.......................................................................16
1.1.2 Chiến lược dịch dựa trên ngôn ngữ trung gian .....................................17
1.1.3 Chiến lược dịch dựa trên sự chuyển đổi ...............................................18
1.2
Vai trò của chuyển đổi cây cú pháp trong cách tiếp cận dựa trên
chuyển đổi..................................................................................................20
1.3
Cơ sở lý thuyết................................................................................22
1.3.1 Cơ sở lý thuyết ngôn ngữ học của việc chuyển đổi ..............................23
1.3.2 Cơ sở lý thuyết tin học - Hướng tiếp cận vấn đề ..................................33
Chương 2........................................................................................................35
CÁC HƯỚNG TIẾP CẬN CHUYỂN ĐỔI CẤU TRÚC TRONG DỊCH
MÁY................................................................................................................35
2.1
Hướng tiếp cận dựa trên luật cố định ..........................................35
2.1.1 Cơ chế chuyển đổi của cách tiếp cận dựa trên luật cố định..................35
2.1.2 Nhận xét ................................................................................................38
Trang 6
Luận văn tốt nghiệp
2.2
Hướng tiếp cận sử dụng case-frame.............................................39
2.2.1 Chuyển đổi các thông tin cấp độ câu ....................................................40
2.2.2 Chuyển đổi ngữ động từ........................................................................41
2.2.3 Sự chuyển đổi của định ngữ, bổ ngữ.....................................................42
2.2.4 Tự điển chuyển đổi................................................................................43
2.2.5 Nhận xét ................................................................................................44
2.3
Hướng tiếp cận sử dụng TAG đồng bộ (STAG)..........................44
2.3.1 Văn phạm TAG.....................................................................................45
2.3.2 TAG đồng bộ (STAG) ..........................................................................49
2.3.3 Nhận xét ................................................................................................52
2.4
Cách tiếp cận phân tích ngữ pháp song song ..............................53
2.4.1 Ngữ pháp chuyển dịch đảo có thống kê (SITG) ...................................53
2.4.2 Thuật toán phân tích cú pháp song song với SITG...............................55
2.4.3 Đánh nhãn cấu trúc................................................................................58
2.4.4 Chuyển đổi cây cú pháp song song cho cả hai ngôn ngữ .....................58
2.4.5 Nhận xét ................................................................................................59
2.5
Cách tiếp cận dựa trên cấu trúc vị từ - đối số .............................60
2.5.1 Rút trích các cấu trúc vị từ - đối số.......................................................60
2.5.2 Khối chuyển đổi cấu trúc ......................................................................62
2.5.3 Nhận xét ................................................................................................64
2.6
Tổng kết chương ............................................................................65
Chương 3........................................................................................................66
MÔ HÌNH CHUYỂN ĐỔI CÂY CÚ PHÁP .................................................66
3.1
Phương pháp học hướng lỗi dựa trên sự chuyển trạng thái ......66
3.1.1 Ý tưởng .................................................................................................66
3.1.2 Thuật toán học TBL của Eric Brill........................................................68
3.1.3 Nhận xét ................................................................................................70
Trang 7
Luận văn tốt nghiệp
3.2
Thuật toán học nhanh FnTBL......................................................71
3.2.1 Hình thức hóa TBL ...............................................................................72
3.2.2 Thuật toán FnTBL.................................................................................73
3.3
Mô hình chuyển đổi cây cú pháp sử dụng thuật toán FnTBL ...78
3.3.1 Mô hình áp dụng chuyển đổi cây cú pháp ............................................80
3.3.2 Mô hình học luật chuyển đổi bằng phương pháp học FnTBL..............82
3.4
Nâng cao khả năng mở rộng cho mô hình học ............................95
Chương 4........................................................................................................97
CÀI ĐẶT CHƯƠNG TRÌNH ........................................................................97
4.1
Thiết kế ...........................................................................................97
4.1.1 Mô hình tổng thể...................................................................................97
4.2
Thuật toán gán nhãn cơ sở cho ngữ liệu ......................................99
4.2.1 Thuật toán..............................................................................................99
4.2.2 Xây dựng cây cú pháp...........................................................................99
4.2.3 Xây dựng cây quan hệ.........................................................................103
4.2.4 Thuật toán chuyển đổi theo nguyên tắc ..............................................105
4.3
Học chuyển đổi cùng cấp.............................................................106
4.3.1 Xây dựng ngữ liệu học........................................................................106
4.3.2 Xây dựng khung luật cho bộ học chuyển đổi cùng cấp ......................108
4.3.3 Sơ đồ lớp của chương trình học ..........................................................114
4.3.4 Xây dựng bộ luật (giai đoạn học cùng cấp) ........................................114
4.3.5 Áp dụng bộ luật chuyển đổi cùng cấp.................................................116
4.4
Học chuyển đổi khác cấp.............................................................117
4.4.1 Xây dựng ngữ liệu học........................................................................117
4.4.2 Xây dựng khung luật cho quá trình học chuyển đổi khác cấp............120
4.4.3 Sơ đồ lớp của chương trình học ..........................................................125
4.4.4 Xây dựng bộ luật (giai đoạn học khác cấp) ........................................125
Trang 8
Luận văn tốt nghiệp
4.4.5 Áp dụng bộ luật chuyển đổi khác cấp.................................................127
Chương 5......................................................................................................128
THỬ NGHIỆM – ĐÁNH GIÁ ....................................................................128
5.1
Thử nghiệm...................................................................................128
5.1.1 Độ đo sử dụng .....................................................................................128
5.1.2 Kết quả học rút luật chuyển đổi ..........................................................129
5.1.3 Một số kết quả chuyển đổi ..................................................................131
5.2
Đánh giá........................................................................................134
5.2.1 Ngữ liệu thử nghiệm ...........................................................................134
5.2.2 Nhận xét ..............................................................................................135
Chương 6......................................................................................................137
TỔNG KẾT ..................................................................................................137
6.1
6.2
6.3
Kết quả..........................................................................................137
Hướng phát triển..........................................................................137
Kết luận.........................................................................................138
PHỤ LỤC 1..................................................................................................139
KHUNG LUẬT VÀ MỘT SỐ LUẬT CÙNG CẤP......................................139
PHỤ LỤC 2..................................................................................................141
KHUNG LUẬT VÀ MỘT SỐ LUẬT KHÁC CẤP......................................141
PHỤ LỤC 3..................................................................................................142
MỘT SỐ KẾT QUẢ DỊCH SỬ DỤNG KHỐI CHUYỂN ĐỔI CÂY CÚ
PHÁP VCLTRANSFER..............................................................................142
PHỤ LỤC 4..................................................................................................147
MỘT SỐ CÂU DỊCH CỦA HAI HỆ DỊCH ...............................................147
PHỤ LỤC 5..................................................................................................153
HỆ THỐNG NHÃN NGỮ PHÁP ...............................................................153
Trang 9
Luận văn tốt nghiệp
PHỤ LỤC 6..................................................................................................156
CÁC NHÃN QUAN HỆ NGỮ PHÁP .........................................................156
TÀI LIỆU THAM KHẢO............................................................................157
Trang 10
Luận văn tốt nghiệp
Danh sách các hình
Hình 1: Mô hình dịch trực tiếp .................................................................................. 16
Hình 2: Mô hình dịch dựa trên ngôn ngữ trung gian................................................. 17
Hình 3: Mô hình dịch dựa trên sự chuyển đổi........................................................... 18
Hình 4: Hình tháp minh họa các chiến lược dịch máy.............................................. 20
Hình 5: Cây cú pháp của câu “I have already read that interesting book.” .............. 21
Hình 6: So sánh trật tự định ngữ tiếng Anh và tiếng Việt ........................................ 26
Hình 7: Áp dụng luật cố định để thực hiện việc chuyển đổi cấu trúc....................... 36
Hình 8: Trường hợp chuyển đổi khác cấp luật cố định không thể thực hiện được... 37
Hình 9: Khả năng chuyển đổi cú pháp của luật cố định............................................ 38
Hình 10: Giản đồ cây khởi tạo và cây phụ trợ của TAG........................................... 46
Hình 11: Tác tố kết hợp ............................................................................................. 47
Hình 12: Tác tố thay thế............................................................................................. 48
Hình 13: Một số mẫu cây sơ cấp trong tự điển chuyển đổi cây Anh-Pháp .............. 50
Hình 14: Cây phân tích ngữ pháp chuyển dịch đảo.. ................................................ 55
Hình 15: Chuyển đổi khung giữa các ngôn ngữ........................................................ 63
Hình 16: Sơ đồ phương pháp học TBL tổng quát..................................................... 70
Hình 17: Một ví dụ minh hoạ chuyển đổi cây cú pháp ............................................ 79
Hình 18: Mô hình áp dụng chuyển đổi cây cú pháp.................................................. 81
Hình 19: Mô hình học luật chuyển đổi cây cú pháp theo thuật toán FnTBL............ 82
Hình 20: Ví dụ về các quan hệ ngữ pháp trong ngữ.................................................. 85
Trang 11
Luận văn tốt nghiệp
Hình 21: Xây dựng ngữ tiếng Việt từ các quan hệ ngữ pháp.................................... 86
Hình 22: Lưu đồ thuật toán gán nhãn chuyển đổi cơ sở cho ngữ liệu ...................... 87
Hình 23: Lưu đồ thuật toán học luật chuyển đổi
cùng cấp – FnTBL ................. 90
Hình 24: Lưu đồ học luật chuyển đổi khác cấp (FnTBL)......................................... 94
Hình 25: Mô hình tổng thể của quá trình học luật chuyển đổi Anh-Việt ................. 97
Hình 26: Kết quả phân tích cú pháp: “Last week, I saw a very interesting film.”..100
Hình 27: Cây quan hệ của câu “Last week, I saw a very interesting film.”............104
Hình 28: Cây tiếng Anh đã chuyển đổi các thành phần đúng với tiếng Việt..........107
Hình 29: Cây cú pháp của câu “What is a computer ?” ..........................................111
Hình 30: Cây cú pháp của (E) sau khi được áp dụng luật R...................................113
Hình 31: Sơ đồ lớp khối học luật chuyển đổi cùng cấp ..........................................114
Hình 32: Mô hình áp dụng tập luật chuyển đổi cùng cấp .......................................116
Hình 33: Cây cú pháp của câu tiếng Anh “It is a good type of book.”...................118
Hình 34: Một cây cú pháp tiếng Anh sau khi chuyển sang cấu trúc tiếng Việt......119
Hình 35: Một phần cây cú pháp với đường đi của thành phần [ADVP].................123
Hình 36: Sơ đồ lớp khối học luật chuyển đổi khác cấp...........................................125
Hình 37: Mô hình áp dụng tập luật chuyển đổi khác cấp........................................127
Hình 38: Đánh giá tập luật học chuyển đổi cùng cấp..............................................130
Hình 39: Đánh giá tập luật học chuyển đổi khác cấp .............................................131
Trang 12
Luận văn tốt nghiệp
Danh sách các bảng
Bảng 1: Trật tự các thành phần trong ngữ danh từ tiếng Anh................................... 27
Bảng 2: Trật tự các thành phần trong ngữ danh từ tiếng Việt................................... 28
Bảng 3: Danh sách 23 cấu trúc vị từ - đối số trong tiếng Hoa .................................. 61
Bảng 4: Một số quan hệ ngữ pháp được ánh xạ cùng các ngoại lệ .......................... 84
Bảng 5: Các quan hệ trong câu tiếng Anh...............................................................103
Bảng 6: Ý nghĩa các ký hiệu dùng trong mô tả ngữ liệu học giai đoạn 1...............108
Bảng 7: Các thành phần trong khung luật học bước 1 ............................................109
Bảng 8: Các khung luật dùng trong học luật chuyển đổi cùng cấp.........................109
Bảng 9: Ý nghĩa các khuôn mẫu trong khung luật..................................................110
Bảng 10: Các đặc trưng ngôn ngữ của các mẫu rút ra từ cây cú pháp tiếng Anh...112
Bảng 11: Các thành phần trong khung luật học chuyển đổi khác cấp ....................120
Bảng 12: Các khung luật dùng trong học luật chuyển đổi khác cấp.......................121
Bảng 13: Ý nghĩa các thành phần trong khung luật bước 2....................................122
Bảng 14: Một phần cây cú pháp minh hoạ việc đánh ID tương đối cho route.......123
Bảng 15: Tóm tắt kết quả học luật chuyển đổi cùng cấp ........................................130
Bảng 16: Tóm tắt kết quả học luật chuyển đổi cùng cấp ........................................131
Bảng 17: Kết quả thử nghiệm việc áp dụng chuyển đổi cây cú pháp.....................135
Trang 13
Chương 1 - Tổng quan về chuyển đổi cây cú pháp
Chương 1
TỔNG QUAN VỀ CHUYỂN ĐỔI CÂY
CÚ PHÁP
Chương này giới thiệu về đề tài luận văn - mục đích và phạm vi thực hiện.
Phần 2 của chương trình bày một cách tổng quát về chuyển đổi cây cú pháp: vai trò,
vị trí của khối chuyển đổi cây cú pháp trong hệ dịch Anh-Việt. Ngoài ra, những
khái niệm then chốt liên quan đến đề tài, cũng như các cơ sở về lý thuyết ngôn ngữ
học và tin học, là nền tảng để chúng em thực hiện luận văn, cũng lần lượt được nêu
rõ trong phần 3 của chương.
1.1 Đặt vấn đề
Chế tạo ra một loại máy có khả năng dịch tự động để giúp cho con người vượt
qua rào cản ngôn ngữ là một mơ ước của loài người đã có từ thế kỷ XVII, rất lâu
trước khi máy tính điện tử ra đời. Và chẳng bao lâu sau khi máy tính điện tử đầu
tiên ra đời, bên cạnh những ứng dụng tính toán trong lĩnh vực toán học và vật lý,
người ta đã nghĩ ngay đến việc sử dụng “bộ não máy tính” cho những ứng dụng
không liên quan đến số, trong đó có vấn đề dịch tự động. Lần đầu tiên, việc sử dụng
máy tính điện tử để dịch văn bản từ ngôn ngữ này sang ngôn ngữ khác được đề cập
đến trong những cuộc thảo luận giữa Andrew D. Booth và Warren Weaver vào năm
1946. Vượt qua nhiều trở ngại về lý thuyết và công nghệ, Booth và các cộng sự của
ông đã cho ra mắt “hệ dịch dựa trên tự điển” đầu tiên tại hội nghị của MIT vào năm
1952.
Từ bước khởi đầu đó, dịch máy đã ngày càng thu hút được sự quan tâm nghiên
cứu của nhiều nhà khoa học máy tính, nhiều nhà ngôn ngữ học,... và được cộng
đồng thế giới thừa nhận hiệu quả to lớn của nó. Dịch máy không những giúp cho
Trang 14
Chương 1 - Tổng quan về chuyển đổi cây cú pháp
việc dịch các tài liệu, dịch các trang Web nhanh chóng và ít tốn công sức hơn, việc
giao lưu trao đổi văn hoá giữa các nước dễ dàng hơn, mà còn có ý nghĩa trong việc
bảo mật cho tài liệu quan trọng cần dịch thuật.
Tuy vậy, để có được một hệ dịch tự động cho kết quả dịch tốt là cả một quá
trình nghiên cứu và xây dựng cực kỳ phức tạp, phụ thuộc rất nhiều vào các ngôn
ngữ cần dịch. Điều này khiến cho dịch máy đã từng lâm vào một thời kỳ “khủng
hoảng” về phương pháp xây dựng một hệ dịch. Từ năm 1960, sau một thập kỷ ra
đời, dịch máy đã có nhiều chiến lược, phương pháp rõ ràng hơn cũng như mục tiêu
của hệ dịch máy được đặt ra sát với thực tế hơn. Người ta nhận thấy rằng tham vọng
xây dựng được một hệ dịch tự động có khả năng dịch tất cả mọi câu của một ngôn
ngữ tự nhiên là điều không tưởng, mục tiêu hệ dịch phải thu gọn lại trong một lĩnh
vực hẹp để hạn chế bớt tính nhập nhằng của ngôn ngữ.
Có 3 chiến lược dịch máy, đó là :
Dịch trực tiếp
Dịch dựa trên ngôn ngữ trung gian
Dịch dựa trên chuyển đổi
Cho đến nay, các hệ dịch dựa trên chuyển đổi được đánh giá cao vì tính khả
thi của nó. Tùy thuộc vào hai ngôn ngữ cần dịch mà hệ thống có thể thiết kế các
khối phân tích, chuyển đổi, tái tạo với độ phức tạp thích hợp. Một số hệ dịch dựa
trên chuyển đổi tiêu biểu như, hệ dịch Anh-Pháp METEO được xây dựng bởi đại
học Montreal - TAUM, được đưa vào sử dụng để dịch các bản tin dự báo thời tiết;
hệ dịch GETA (Đại học Grenoble, 1971-),...
Trong các hệ dịch dựa trên chuyển đổi, bước chuyển đổi là bước quan trọng
nhất, giữ vai trò quyết định chất lượng hệ dịch. Chuyển đổi này bao gồm hai phần
chuyển đổi chính, đó là chuyển đổi từ vựng và chuyển đổi cấu trúc. Chuyển đổi từ
vựng là quá trình chọn nghĩa đúng cho các từ ở ngôn ngữ nguồn thể hiện sang từ
tương ứng của ngôn ngữ đích. Còn chuyển đổi cấu trúc là quá trình sắp xếp lại,
thêm bớt, thay thế các thành phần cấu trúc của câu ở ngôn ngữ nguồn để có được
cấu trúc tương ứng ở ngôn ngữ đích.
Trang 15
Chương 1 - Tổng quan về chuyển đổi cây cú pháp
Trong luận văn này, chúng em tìm hiểu và xây dựng chương trình chuyển đổi
cây cú pháp Anh-Việt, đóng vai trò là một khối chuyển đổi cấu trúc trong hệ dịch tự
động Anh-Việt dựa trên sự chuyển đổi. Như đã trình bày ở phần trên, việc thực hiện
một chương trình có khả năng bao quát tất cả các cấu trúc chuyển đổi có thể có là
một vấn đề không tưởng trong xử lý ngôn ngữ tự nhiên. Do đó, chúng em giới hạn
đề tài chuyển đổi cây cú pháp này ở các văn bản thuộc lĩnh vực khoa học kỹ thuật.
Kết quả của chương trình chuyển đổi cây cú pháp Anh - Việt thể hiện gián tiếp
qua trật tự từ trong câu tiếng Việt được dịch ra (không quan tâm đến nghĩa của từ
chọn có thực sự chính xác hay không).
Trong phần tiếp theo, chúng em trình bày tóm tắt về ba chiến lược dịch máy
để chúng ta có thể có một cái nhìn bao quát hơn về hệ dịch dựa trên sự chuyển đổi,
thấy được các ưu điểm của nó so với hai chiến dịch còn lại.
1.2 Các chiến lược dịch máy
1.1.1 Chiến lược dịch trực tiếp
Chiến lược này có cách tiếp cận dịch máy đơn giản nhất. Thiết kế của hệ xử
lý các hệ thống này rất đơn giản, bao gồm 3 khối chính :
Phân tích hình thái : đảm nhận việc đưa từ trong ngôn ngữ nguồn về dạng
gốc của nó để có thể thực hiện việc tra tự điển.
Tra từ điển song ngữ: xác định từ tương ứng từ gốc trong ngôn ngữ đích.
Sắp xếp trật tự từ đơn giản : quá trình này thường dựa trên những qui luật
cố định và đơn giản vì ta không thể xây dựng luật xử lý trật tự phức tạp
hơn nếu không có những phân tích ngôn ngữ nguồn cần thiết.
Phân tích
hình thái
Tra từ điển
song ngữ
Sắp xếp
trật tự đơn
giản
Văn bản
nguồn
Văn bản
kết quả
Hình 1: Mô hình dịch trực tiếp
Trang 16
Chương 1 - Tổng quan về chuyển đổi cây cú pháp
Các hệ dịch này hạn chế tối đa các bước phân tích cần thiết để giải quyết nhập
nhằng, cũng như đơn giản hoá cả việc xác định các thành phần tương ứng ở ngôn
ngữ đích thông qua tự điển lẫn xác định trật tự đúng của các từ trong ngôn ngữ đích.
Giữa khối phân tích và tái tạo câu không có bất kỳ bước trung gian nào. Các từ
trong văn bản nguồn chỉ qua một bước phân tích hình thái duy nhất. Cách làm này
chỉ phù hợp khi ngôn ngữ nguồn và đích có rất nhiều điểm giống nhau như tiếng
Anh và tiếng Tây Ban Nha, không phù hợp với phần lớn ngôn ngữ khác.
1.1.2 Chiến lược dịch dựa trên ngôn ngữ trung gian
Trong chiến lược này, ngữ nghĩa của văn bản ngôn ngữ nguồn được biểu diễn
lại theo một ngôn ngữ trung gian, và văn bản ngôn ngữ đích cũng được phát sinh từ
ngôn ngữ trung gian này. Do đó, chỉ có duy nhất một cách biểu diễn cho một đơn vị
ngữ nghĩa, bất kể ngôn ngữ gốc của nó là gì.
Ngôn ngữ
trung gian
Văn bản
nguồn
Văn bản
kết quả
Phân tích
Phát sinh
Hình 2: Mô hình dịch dựa trên ngôn ngữ trung gian
Xử lý trong hệ thống dựa trên ngôn ngữ trung gian bao gồm hai bước quan
trọng, đó là :
Phân tích văn bản nguồn để biểu diễn lại dưới dạng thức của một ngôn ngữ
trung gian.
Sử dụng những đơn vị ngữ nghĩa và cấu trúc cú pháp của ngôn ngữ đích để
phát sinh văn bản kết quả từ cách biểu diễn theo dạng ngôn ngữ trung gian.
Ngôn ngữ trung gian được sử dụng trong những hệ dịch như vậy đòi hỏi phải
đủ phong phú để biểu diễn được tất cả các đơn vị từ vựng và cú pháp của các ngôn
ngữ liên quan trong quá trình dịch. Do đó, việc tự định nghĩa hay tìm kiếm một
Trang 17
Chương 1 - Tổng quan về chuyển đổi cây cú pháp
ngôn ngữ trung gian thoả điều kiện là điều cực kỳ khó khăn. Hơn nữa, tất cả những
thông tin cần thiết trong bước tái tạo phải nằm trong ngôn ngữ trung gian này.
1.1.3 Chiến lược dịch dựa trên sự chuyển đổi
Văn bản nguồn
Ngữ pháp ngôn
ngữ nguồn / Tự
điển
PHÂN TÍCH
Biểu diễn trung gian của
ngôn ngữ nguồn
Luật chuyển đổi /
Tự điển
CHUYỂN ĐỔI
Biểu diễn trung gian của
ngôn ngữ đích
Ngữ pháp ngôn
ngữ đích / Tự điển
PHÁT SINH
Văn bản kết quả
Hình 3: Mô hình dịch dựa trên sự chuyển đổi
Chiến lược này chia quá trình dịch thành 3 giai đoạn
Phân tích
Chuyển đổi
Phát sinh
Chiến lược dịch dựa trên chuyển đổi phân tích và biểu diễn lại câu ngôn ở ngữ
nguồn theo một dạng thức trung gian thích hợp cho việc chuyển đổi. Khối phát sinh
câu sẽ nhận dạng thức trung gian của ngôn ngữ đích và tạo câu ở ngôn ngữ đích. Sự
chuyển đổi giữa hai dạng thức trung gian được thực hiện nhờ khối chuyển đổi, khối
này sử dụng những tự điển chuyển đổi chứa các tương quan từ vựng giữa hai ngôn
ngữ nguồn và đích và một tập hợp các luật chuyển đổi.
Trang 18
Chương 1 - Tổng quan về chuyển đổi cây cú pháp
Quá trình phân tích có thể được thực hiện ở nhiều cấp độ khác nhau tùy thuộc
vào hai ngôn ngữ, chẳng hạn như phân tích hình thái, cấu trúc, ngữ nghĩa,... Các cấp
độ phân tích khác nhau dẫn đến nhiều cấp độ của dạng thức trung gian. Những dạng
thức này chứa các thành phần từ vựng nguồn và đích, phản ánh cấu trúc của hai
ngôn ngữ. Có nhiều loại biểu diễn khác nhau được sử dụng trong các hệ dịch dựa
trên sự chuyển đổi như: cây phụ thuộc, cấu trúc ngữ, ...
Chiến lược dịch máy dựa trên chuyển đổi có nhiều ưu điểm. Trước hết, tính
tương đồng giữa ngôn ngữ nguồn và đích càng cao thì bước chuyển đổi càng đơn
giản. Tương tự, giai đoạn phân tích và phát sinh cũng sẽ đơn giản hơn so với các hệ
dịch dựa trên ngôn ngữ trung gian.
Trong ba chiến lược nói trên thì chiến lược dựa trên sự chuyển đổi được quan
tâm nhiều nhất vì tính khả thi cao và rất linh động. Bằng chứng là có nhiều hệ dịch
dựa trên sự chuyển đổi ra đời và hoạt động hiệu quả.[21]
Trang 19
Chương 1 - Tổng quan về chuyển đổi cây cú pháp
1.2 Vai trò của chuyển đổi cây cú pháp trong cách tiếp
cận dựa trên chuyển đổi
Ngôn ngữ trung gian
Chuyển đổi
Dịch trực tiếp
Văn bản đích
Văn bản nguồn
Hình 4: Hình tháp minh họa các chiến lược dịch máy1
Trên lý thuyết, phân tích ngữ pháp càng sâu, gánh nặng ở bước chuyển đổi
càng giảm. Hai vấn đề lớn mà khối chuyển đổi cần giải quyết là chuyển đổi từ vựng
và chuyển đổi cấu trúc.
Chuyển đổi từ vựng là thay thế các từ của văn bản nguồn bằng các từ tương
ứng của ngôn ngữ đích. Công việc này sẽ rất đơn giản nếu như mỗi từ của ngôn ngữ
nguồn tương ứng với một từ duy nhất ở ngôn ngữ đích nhưng trên thực tế, mỗi từ ở
ngôn ngữ nguồn có thể không có từ tương ứng hoặc có nhiều từ tương ứng ở ngôn
ngữ đích. Chọn lựa như thế nào cho đúng vào ngữ cảnh của câu cần dịch là vấn đề
mà chuyển đổi từ vựng phải giải quyết.
Chuyển đổi cấu trúc là bước sắp xếp các thành phần ngữ pháp của ngôn ngữ
nguồn, bao gồm cả chèn, xoá các thành phần sao cho kết quả dịch tuân thủ những
luật ngữ pháp của ngôn ngữ đích, văn bản kết xuất sẽ gần với ngôn ngữ tự nhiên
1 Hình tháp này được nhóm GETA đưa ra vào năm 1968
Trang 20
Chương 1 - Tổng quan về chuyển đổi cây cú pháp
hơn mà vẫn giữ đúng ngữ nghĩa và sắc thái của văn bản gốc. Như vậy khối chuyển
đổi cấu trúc giữ nhiệm vụ thực hiện những thay đổi cần thiết khi biểu diễn trung
gian của ngôn ngữ nguồn không thể ánh xạ trực tiếp thành cách biểu diễn tương tự
trong ngôn ngữ đích do có sự khác biệt về cấu trúc của hai ngôn ngữ.
Cấu trúc cú pháp của một câu được biểu diễn dưới dạng cây cú pháp. Chuyển
đổi cấu trúc của một câu từ ngôn ngữ nguồn sang ngôn ngữ đích tức là quá trình xác
định mối liên hệ giữa các thành phần trong cây cú pháp và tìm ra những qui luật để
chuyển cây cú pháp đó về dạng phù hợp với ngôn ngữ đích. Nói cách khác ta phải
tìm một cây cú pháp tương đương với cây cú pháp của ngôn ngữ nguồn.
Ví dụ : Có câu tiếng Anh “I have read that interesting book.” được phân tích
cú pháp và các nghĩa của từ trong câu đã được chọn đúng như sau (từ có nghĩa ε
tức là từ chỉ đóng vai trò cú pháp, nó không có nghĩa thực sự) :
S
NP
VP
.
.
PRP
AUX
VP
I/Tôi
have/ε
ADV
VP
already/rồi
NP
V
read/đọc
ADJP
N
book/cuốn sách
DT
ADJ
that/đó interesting/thú vị
Hình 5: Cây cú pháp của câu “I have already read that
interesting book.”
Trang 21
Chương 1 - Tổng quan về chuyển đổi cây cú pháp
Nếu chỉ đơn thuần là gắn nghĩa thì câu tiếng Việt được phát sinh là “Tôi rồi
đọc đó thú vị cuốn sách .”. Trong tiếng Việt, câu này hoàn toàn vô nghĩa vì trật tự
các thành phần ở sai vị trí sẽ dẫn đến trật tự từ sai và ta không biết được nghĩa chính
xác của câu là gì.
Chương trình chuyển đổi cây cú pháp có nhiệm vụ thay đổi vị trí, chèn hoặc
xoá các thành phần trong cây cú pháp sao cho trật tự từ bề mặt của câu trở nên
đúng. Trong ví dụ trên, ta thấy nếu chương trình chuyển đổi thay đổi cây cú pháp
của câu theo các luật sau :
1.(ADJP (DT) (A))→ (ADJP (A) (DT)) : Nếu ngữ tính từ bao gồm một chỉ định
từ (DT) đứng trước một tính từ (A) thì đảo trật tự 2 thành phần con đó.
2.(NP (ADJP) (N)) → (NP (N) (ADJP)) : Nếu ngữ danh từ bao gồm một ngữ
tính từ (ADJP) đứng trước danh từ (N) thì đảo trật tự 2 thành phần con đó.
3.(VP (AUX have) (VP)) → (VP ε (VP)) : Nếu ngữ động từ bao gồm một trợ
động từ have đứng trước một ngữ động từ khác từ xoá trợ động từ đi.
4.(VP (ADV already) (VP)) → (VP (VP) (ADV already)) : Nếu ngữ động từ bao
gồm trạng từ already đứng trước ngữ động từ thì đảo trật tự 2 thành phần
này.
Æ câu tiếng Việt “Tôi đọc cuốn sách thú vị đó rồi.” sẽ là một câu có nghĩa.
1.3 Cơ sở lý thuyết
Để chuyển đổi cây cú pháp, chúng ta phải có được :
Kết quả phân tích ngữ pháp của một câu tiếng Anh ra dạng cây cú pháp và
những thông tin cần thiết khác để xác định mối liên hệ giữa các thành phần
cây cú pháp. Nhưng chỉ cần quan tâm đến những mối liên hệ có ảnh hưởng
đến việc chuyển đổi cấu trúc cú pháp của câu.
Bộ luật chuyển đổi từ cây cú pháp tiếng Anh sang cây cú pháp tiếng Việt.
Trang 22
Chương 1 - Tổng quan về chuyển đổi cây cú pháp
1.3.1 Cơ sở lý thuyết ngôn ngữ học của việc chuyển đổi
“Yếu tố nào gây ra sự khác biệt trong cấu trúc câu giữa hai ngôn ngữ ?”, đó là
câu hỏi đầu tiên đặt ra cho những người muốn tự động hoá việc chuyển đổi cấu trúc
câu giữa hai ngôn ngữ. Đây cũng là một vấn đề lớn mà các nhà ngôn ngữ học so
sánh phải giải quyết. Với cặp ngôn ngữ Anh - Việt, đã có nhiều công trình nghiên
cứu về vấn đề này, tuy nhiên hầu như chưa có công trình nào giải quyết trọn vẹn vì
ngay cả ngữ pháp tiếng Việt hiện vẫn chưa được nghiên cứu đầy đủ. Có người quan
niệm ngữ pháp tiếng Việt cũng giống như ngữ pháp tiếng Anh (quan niệm “dĩ Âu vi
trung”), lại có ý kiến cho rằng nên phân tích ngữ pháp câu tiếng Việt theo cấu trúc
Đề - Thuyết.
Vì mục tiêu cuối cùng của chương trình chuyển đổi cây cú pháp là trật tự các
từ trong câu phát sinh phải đúng, chúng em chọn cách phân tích cú pháp câu tiếng
Việt theo ngữ pháp tạo sinh của Chomsky với các nhãn cú pháp (thành tố kết thúc
và thành tố không kết thúc) giống như ngữ pháp tiếng Anh để so sánh sự khác biệt
cú pháp câu tiếng Việt và tiếng Anh nhằm giảm bớt độ phức tạp của bài toán đặt ra,
đồng thời sử dụng được nhiều kết quả của ngành ngôn ngữ học so sánh.
1.3.1.1 Ngữ pháp tạo sinh
Ngữ pháp
Để tạo thành một câu có nghĩa trong một ngôn ngữ nào đó, ta không thể chỉ
đơn giản kết hợp các từ bất kỳ theo thứ tự ngẫu nhiên, mà sự kết hợp đó phải tuân
thủ những luật ngữ pháp của ngôn ngữ đó.
Định nghĩa: Ngữ pháp G được định nghĩa là sự hợp thành của 4 thành phần
G =
(
N,Σ, P, S0
N : tập hợp các thành tố không kết thúc (nonterminal) như NP, VP,...
: tập hợp các thành tố kết thúc (terminal) như Adj, Noun,...
)
, với :
∑
P : Tập hợp các luật ngữ pháp
S0 : Ký hiệu thành tố khởi đầu câu
Trang 23
Chương 1 - Tổng quan về chuyển đổi cây cú pháp
Tập hợp luật ngữ pháp bao gồm 2 loại luật là luật từ pháp và luật cú pháp.
Luật từ pháp đảm bảo cho mỗi từ tồn tại trong câu đều có nghĩa riêng. Luật cú pháp
quy định trật tự kết hợp các thành phần ngữ pháp để tạo thành một câu hoàn chỉnh
có nghĩa.
Cây cú pháp
Trong định nghĩa ngữ pháp trên ta thấy mọi câu đều bắt đầu bằng ký hiệu S0
và được biểu diễn bằng một chuỗi phân cấp của các thành tố. Cấu trúc ngữ pháp của
một câu có thể rất phức tạp, vì vậy để biểu diễn nó, người ta dùng cây cú pháp thể
hiện các mối quan hệ giữa các thành phần trong luật ngữ pháp bằng sơ đồ trực quan
dạng cây. Mỗi cây cú pháp có một nút gốc đóng vai trò là S0, mỗi nút lá tương ứng
với một từ (thành tố kết thúc).
Định nghĩa: Cho G =
N,Σ, P, S0
là một ngữ pháp phi ngữ cảnh. S0 biểu diễn
)
nút gốc hay nút khởi đầu của cây phân cấp.
1. Nếu S0→X1 X2... Xn là một luật ngữ pháp (∈ P ) thì ta gắn các nút X1,X2,
..., Xn vào làm con của nút gốc theo thứ tự từ trái sang phải.
2. Nếu có nút con Xi và các luật Xi→Y1 Y2... Yn, thì ta sẽ gắn các nút Y1,Y2,
..., Yn vào làm con trực tiếp của nút Xi theo thứ tự từ trái sang phải.
3. Tiếp tục như thế cho đến khi tập hợp các nút con cuối cùng đều là thành tố
kết thúc (terminal) hoặc là chuỗi rỗng ε .
Trong luận văn này, chúng em sử dụng bộ phân tích cú pháp tiếng Anh EGT
(2001) cho kết quả phân tích cú pháp có độ chính xác cao nhất trên thế giới hiện
nay. Bộ nhãn cú pháp và nhãn từ loại sử dụng là bộ nhãn của Penn Tree Bank (phụ
lục 5).
1.3.1.2 Những khác biệt trong cấu trúc tiếng Việt so với tiếng Anh
Tiếng Anh và tiếng Việt cùng loại hình trật tự S-V-O là loại hình phổ biến thứ
nhì sau loại hình S-O-V. Tuy nhiên, trật tự từ trong các ngữ có một số điểm khác
nhau, nhất là thành phần định ngữ trong danh ngữ. Đối với tiếng Việt, trật tự từ và
từ hư là hai phương tiện ngữ pháp chủ yếu. Theo quan điểm ngôn ngữ học truyền
Trang 24
Chương 1 - Tổng quan về chuyển đổi cây cú pháp
thống: các nhân tố trật tự từ phụ thuộc vào cấu trúc của đơn vị ngôn ngữ và phụ
thuộc vào các mối quan hệ giữa các thành tố. Có nhân tố bên ngoài và có nhân tố
bên trong, chuyển đổi cấu trúc chỉ tập trung vào những nhân tố bên ngoài chứ
không quan tâm đến cấu trúc của từ. Do đó việc khảo sát trật tự từ trong các thành
phần trong ngữ và cao hơn là trật tự các thành phần trong câu sẽ là cơ sở để xây
dựng cách thức khai thác nguồn tri thức chuyển đổi cấu trúc.
1.3.1.2.1 Trong phạm vi ngữ
Ngữ danh từ : trật tự các thành phần bổ nghĩa cho danh từ chính trong ngữ
danh từ có nhiều điểm khác biệt so với tiếng Anh. Vị trí của thành phần bổ nghĩa so
với danh từ chính phụ thuộc vào loại chức năng bổ nghĩa của nó. Định ngữ được
chia thành 2 loại căn cứ vào vị trí của nó so với danh từ chính: tiền định ngữ (đứng
trước) và hậu định ngữ (đứng sau).
Tiền định ngữ tiếng Anh có thể là tính từ miêu tả, danh từ, động danh từ, động
tính từ, phó từ, danh từ chỉ sở hữu cách, chỉ định từ, tính từ sở hữu, số từ. Đối với
tiếng Việt, phần lớn các tiền định ngữ này đứng sau danh từ chính. Tuy nhiên cũng
có một số trường hợp ngoại lệ.
Trang 25
Chương 1 - Tổng quan về chuyển đổi cây cú pháp
Định ngữ là tính từ miêu tả :
a
big red fox
-2 -1
Định ngữ là danh từ :
→
một con chồn đỏ to lớn
+1 +2
0
0
the weather forecast
-1
→
dự báo thời tiết
0
0
+1
Định ngữ là danh từ riêng :
forest Nam Cat Tien
→
rừng
Nam Cát Tiên
+1
0
-1
0
Định ngữ là động danh từ hay động tính từ :
freezing point
-1
Định ngữ là phó từ:
→
điểm đông đặc
+1
0
0
the after years
-1
Định ngữ là chỉ định từ hay tính từ sở hữu:
→
những năm sau đó
0
0
+1
that man
-1
her friend
-1
Định ngữ là số đếm:
→
người đàn ông đó
0
0
+1
→
bạn của cô ấy
0
0
+1
One sister
-1
Định ngữ là số thứ tự:
→
một cô em gái
-1
0
0
The
last
-1
Mohicans → người Mohican cuối cùng
+1
0
0
Hình 6: So sánh trật tự định ngữ tiếng Anh và tiếng Việt (0: vị
trí danh từ chính trong ngữ, -: từ bổ nghĩa đứng trước danh từ
chính, +: từ bổ nghĩa đứng sau danh từ chính)
Trang 26
Chương 1 - Tổng quan về chuyển đổi cây cú pháp
Dưới đây là bảng tóm tắt trật tự phổ biến của các thành phần trong danh ngữ
tiếng Anh và tiếng Việt. Trong danh ngữ, thành phần nào có vị trí nhỏ hơn sẽ đứng
trước.
Vị trí
1
Từ loại
Pre Determiner
Determiner
Ordinal Number
Cardinal Number
Size
Ví dụ
All
2
Her, …Some,…
First
3
4
One, One hundred
Small, big
5
6
Quality
Pretty, modern
Old,new
7
Age
8
Shape, length
Color
Round, long
Green, red
9
10
11
12
13
14
Nationality
Vietnamese
Present/ Past participle Printing, fried
Sub Noun
Head Noun
Possessive Case
’s
Bảng 1: Trật tự các thành phần trong ngữ danh từ tiếng
Anh
Vị trí
Từ loại
Từ tổng lượng
Ví dụ
Tất cả
1
2
3
4
5
6
Số từ
Một, hai
Từ chỉ xuất
Danh từ chính
Danh từ phụ
Cái, con
Tính từ chỉ trạng thái vật liệu Thiếc
Trang 27
Chương 1 - Tổng quan về chuyển đổi cây cú pháp
7
Quốc tịch
Việt, Hoa
Nhỏ, lớn
Tròn
8
Kích thước
Hình dạng, chiều dài
Tuổi tác
9
10
11
12
13
14
15
Mới, cũ
Đẹp, có ích
Xanh, đỏ
Một, hai
Đó, nọ
Chất lượng
Màu sắc
Số thứ tự
Chỉ định từ,
Tính từ chỉ sở hữu
Của cô ta
Bảng 2: Trật tự các thành phần trong ngữ danh từ tiếng Việt
Hậu định ngữ
Không có sự khác biệt về trật tự của hậu định ngữ so với danh từ chính
trong tiếng Anh và tiếng Việt
The girl with blond hair → Cô gái có mái tóc vàng
Ngữ động từ, ngữ tính từ : Phần lớn có cấu trúc giống nhau ở 2 ngôn ngữ
1.3.1.2.2 Trong phạm vi mệnh đề
Ở mức mệnh đề, chúng ta quan tâm đến trật tự các thành phần ngữ pháp như :
chủ từ, động từ chính, trợ động từ, túc từ trực tiếp, túc từ gián tiếp, trạng ngữ,... Một
cách đơn giản ta có thể coi mệnh đề là một câu đơn vì nó có các thành phần chủ từ,
động từ chính.
Tiếng Anh và tiếng Việt đều thuộc loại hình ngôn ngữ S-V-O, nên nhìn chung
trật tự của nhánh trong cây cú pháp giữ vai trò là một quan hệ ngữ pháp trong mệnh
có xu hướng không thay đổi nhiều. Theo kết quả khảo sát thì thành phần trạng ngữ
và thành phần hỏi trong câu hỏi tiếng Anh có trật tự bị thay đổi nhiều nhất.
Trạng ngữ
Trạng ngữ chỉ thời gian trong tiếng Anh thường nằm cuối câu, nhưng ngược
lại trong tiếng Việt chúng thường nằm ở đầu câu. Trạng ngữ chỉ thể cách, tần suất
Trang 28
Chương 1 - Tổng quan về chuyển đổi cây cú pháp
trong tiếng Anh có thể xuất hiện ở đầu câu, sau chủ ngữ, hoặc cuối câu tùy theo
từng loại trạng ngữ. Nói chung, đặc điểm riêng của từng ngôn ngữ và thói quen sử
dụng ngôn ngữ đã hình thành nên những trật tự tự nhiên không tuân theo một qui
luật cụ thể nào.
Ví dụ :
I have not done my exercises yet.
-> Tôi chưa làm bài tập.
Câu hỏi
Phương tiện ngữ pháp “trật tự từ” trong tiếng Anh thể hiện rõ nhất qua các loại
câu hỏi. Câu hỏi trong tiếng Anh được chia thành hai loại chính Yes/No và WH-
question. Thành phần muốn hỏi được đảo lên đầu câu và được thay thế bằng từ hỏi
tương ứng. Chẳng hạn khi muốn hỏi “Con chó của bạn đã cắn ai vậy?”, ta dùng
“Whom did your dog bite ?”, từ hỏi whom cho biết ta đang muốn hỏi túc từ của
động từ chính trong câu và whom giữ vị trí đầu câu.
Trật tự các thành phần trong câu hỏi tiếng Việt không thay đổi so với các loại
câu khẳng định, phủ định. Nhưng trong đó, xuất hiện các từ được thêm vào như
“không”, “phải không”,...
1.3.1.2.3 Phạm vi câu
Thành phần được khảo sát trật tự là các mệnh đề. Hầu hết mệnh đề (chính hay
phụ) trong tiếng Anh đều giữ nguyên trật tự khi dịch sang tiếng Việt. Điều này làm
giảm bớt độ phức tạp cho bài toán chuyển đổi trật tự các thành phần trong một câu.
1.3.1.2.4 Hư từ
Tiếng Việt có 3 tập hợp từ cơ bản:
Thực từ: chiếm số lượng lớn nhất trong vốn từ, mang ý nghĩa ngữ vựng.
Thực từ có thể đứng làm trung tâm các ngữ, tập hợp chung quanh chúng là
những thành tố phụ. Thực từ có thể giữ chức vụ ngữ pháp trong câu, tức là
làm thành phần câu (thành phần chính và phụ), xa hơn nữa là thực từ có
khả năng độc lập tạo câu.
Trang 29
Chương 1 - Tổng quan về chuyển đổi cây cú pháp
Từ tính thái: có số lượng nhỏ, nhưng có đặc trưng riêng về bản chất ngữ
pháp. Nó không có ý nghĩa từ vựng và cũng không có ý nghĩa ngữ pháp.
Từ tình thái diễn đạt mối quan hệ giữa người nói với thực tại, nhờ đó góp
phần hình thành mục đích phát ngôn. Từ tình thái không làm thành phần
của câu.
Hư từ: có số lượng rất ít, có tính chất ngữ pháp, là phương tiện biểu đạt
mối quan hệ giữa các khái niệm trong tư duy theo cách thức phản ánh bằng
ngôn ngữ của người bản ngữ. Hư từ không làm trung tâm của ngữ, chỉ làm
thành tố phụ nhưng cũng rất ít, đa số các trường hợp, hư từ được dùng làm
yếu tố liên kết “xúc tác” của các đơn vị cấu trúc ngữ pháp. Hư từ không
độc lập tạo câu và cũng không làm thành phần câu.
Hư từ tiếng Việt bao gồm hai tập con: hư từ làm từ phụ diễn đạt các ý nghĩa
ngữ pháp của thực từ, còn gọi là hư từ từ pháp, hư từ với chức năng liên kết, còn gọi
là hư từ cú pháp, bao gồm cả liên từ và giới từ.
Trong bài toán chuyển đổi cây cú pháp, ta phải quan tâm đến hư từ vì nó có
liên quan đến cấu trúc cả các đơn vị ngữ pháp, đồng thời hư từ từ loại là từ loại
không có trong tiếng Anh, là những từ mà máy tự động thêm vào để câu dịch phát
sinh có nghĩa rõ ràng và tự nhiên hơn.
Ví dụ:
I am going to school.
He ate a loaf of bread.
→
→
Tôi đang đi học.
Anh ta đã ăn một ổ bánh mì.
1.3.1.3 Các nhân tố ảnh hưởng
Từ những kết quả nghiên cứu của ngành ngôn ngữ học so sánh, ta có thể xác
định được những nhân tố nào ảnh hưởng đến sự khác biệt giữa cấu trúc tiếng Anh
và tiếng Việt. Dựa trên cơ sở đó, chương trình chuyển đổi sẽ tự động rút ra các luật
để chuyển đổi các thành phần trong cây cú pháp của tiếng Anh cho phù hợp với
tiếng Việt. Trật tự các thành phần cây cú pháp phụ thuộc vào những nhân tố sau :
Trang 30
Tải về để xem bản đầy đủ
159 trang
28/06/2025
120
Bạn đang xem 30 trang mẫu của tài liệu "Luận văn Xây dựng chương trình chuyển đổi cây cú pháp trong hệ dịch tự động Anh - Việt", để tải tài liệu gốc về máy hãy click vào nút Download ở trên.
File đính kèm:
- luan_van_xay_dung_chuong_trinh_chuyen_doi_cay_cu_phap_trong.pdf
