Đề tài Nghiên cứu cán cân thương mại trong sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa ở Việt Nam

Bé th−¬ng m¹i

--------------

nghiªn cøu c¸n c©n th−¬ng m¹i

trong sù nghiÖp CNH, H§H ë ViÖt nam

CN§T: NguyÔn V¨n LÞch

5609

22/11/2005

Hµ Néi 2005

Më ®Çu

C¸n c©n th−¬ng m¹i (CCTM) lµ mét trong nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n cña kinh

tÕ vÜ m«, lµ mét bé phËn cÊu thµnh cña c¸n c©n thanh to¸n vµ ®−îc ph¶n ¸nh

cô thÓ trong c¸n c©n tµi kho¶n v·ng lai. VÒ mÆt kü thuËt, CCTM lµ c©n ®èi

gi÷a XK vµ NK. VÒ ý nghÜa kinh tÕ, tr×nh tr¹ng cña CCTM (th©m hôt hay

thÆng d−) thÓ hiÖn tr¹ng th¸i cña nÒn kinh tÕ. Thø nhÊt, CCTM cung cÊp nh÷ng

th«ng tin liªn quan ®Õn cung vµ cÇu tiÒn tÖ cña mét quèc gia. Thø hai, d÷ liÖu

trªn CCTM cã thÓ ®−îc sö dông ®Ó ®¸nh gi¸ kh¶ n¨ng c¹nh tranh trªn thÞ

tr−êng quèc tÕ cña mét n−íc. Thø ba, th©m hôt hay thÆng d− CCTM cã thÓ lµm

t¨ng kho¶n nî n−íc ngoµi hoÆc gia t¨ng møc dù tr÷ ngo¹i tÖ, tøc lµ thÓ hiÖn

møc ®é an toµn hoÆc bÊt æn cña nÒn kinh tÕ. Thø t−, th©m hôt hay thÆng d−

CCTM ph¶n ¸nh hµnh vi tiÕt kiÖm, ®Çu t− vµ tiªu dïng cña nÒn kinh tÕ. Nh−

vËy, CCTM thÓ hiÖn mét c¸ch kh¸ tæng qu¸t c¸c chÝnh s¸ch ®iÒu tiÕt kinh tÕ vÜ

m« nh− chÝnh s¸ch th−¬ng m¹i, chÝnh s¸ch tiÒn tÖ (tû gi¸, l·i suÊt), chÝnh s¸ch

c¬ cÊu, chÝnh s¸ch ®Çu t− vµ tiÕt kiÖm, chÝnh s¸ch c¹nh tranh... Bëi vËy, viÖc

®iÒu chØnh CCTM ®Ó c©n ®èi vÜ m« vµ kÝch thÝch t¨ng tr−ëng kinh tÕ, n©ng cao

kh¶ n¨ng c¹nh tranh ®−îc c¸c quèc gia trªn thÕ giíi hÕt søc quan t©m. §Æc

biÖt, trong bèi c¶nh tù do ho¸ th−¬ng m¹i, biÕn ®éng cña CCTM trong ng¾n

h¹n vµ dµi h¹n lµ c¬ së ®Ó c¸c chÝnh phñ ®iÒu chØnh chiÕn l−îc vµ m« h×nh

ph¸t triÓn kinh tÕ, chÝnh s¸ch c¹nh tranh, ph−¬ng thøc thùc hiÖn CNH, H§H.

Th©m hôt CCTM lµ sù mÊt c©n ®èi gi÷a xuÊt khÈu (XK) vµ nhËp khÈu

(NK), tøc lµ NK v−ît qu¸ XK. NÕu t×nh tr¹ng nµy duy tr× trong dµi h¹n vµ v−ît

qu¸ møc ®é cho phÐp cã thÓ ¶nh h−ëng xÊu ®Õn c¸n c©n v·ng lai vµ g©y nªn

nh÷ng biÕn ®éng bÊt lîi ®èi víi nÒn kinh tÕ nh− gia t¨ng t×nh tr¹ng nî quèc tÕ,

h¹n chÕ kh¶ n¨ng c¹nh tranh cña nÒn kinh tÕ, t¸c ®éng tiªu cùc ®Õn thu nhËp

vµ viÖc lµm, vµ ë møc trÇm träng cã thÓ g©y nªn khñng ho¶ng tµi chÝnh tiÒn tÖ.

§èi víi c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn ®ang trong thêi kú CNH vµ më cöa héi nhËp

kinh tÕ, th©m hôt CCTM lµ mét hiÖn t−îng kh¸ phæ biÕn v× yªu cÇu NK rÊt lín

trong khi kh¶ n¨ng c¹nh tranh cña nÒn kinh tÕ cßn h¹n chÕ, do ®ã møc t¨ng

tr−ëng XK trong ng¾n h¹n kh«ng thÓ bï ®¾p ®−îc th©m hôt th−¬ng m¹i. Tuy

nhiªn, nÕu t×nh tr¹ng nµy diÔn ra th−êng xuyªn vµ dai d¼ng cho thÊy sù yÕu

kÐm trong ®iÒu tiÕt kinh tÕ vÜ m« vµ hËu qu¶ ®èi víi nÒn kinh tÕ rÊt trÇm träng,

ch¼ng h¹n nh− ë Mª-hi-c« trong thËp kû 80 vµ Brazil vµ Achentina trong

nh÷ng n¨m gÇn ®©y. Møc th©m hôt CCTM sÏ ®−îc c¶i thiÖn nÕu nh− luång NK

1

hiÖn t¹i t¹o møc t¨ng tr−ëng XK bÒn v÷ng trong t−¬ng lai (tr−êng hîp cña c¸c

n−íc NICs ch©u ¸, ®Æc biÖt lµ Singapore vµ Hµn Quèc trong thËp kû 70).

Trong nh÷ng n¨m ®Çu thùc hiÖn ®−êng lèi ®æi míi ë n−íc ta, do møc ®é

më cöa kinh tÕ cßn thÊp, quy m« th−¬ng m¹i cßn h¹n chÕ, CNH ®ang ë giai

®o¹n chuÈn bÞ c¸c tiÒn ®Ò, do vËy, mÆc dï ë mét sè thêi ®iÓm CCTM bÞ th©m

hôt nÆng (n¨m 1995, 1996), nh−ng th©m hôt CCTM kh«ng ¶nh h−ëng nghiªm

träng ®èi víi nÒn kinh tÕ do ®−îc bï ®¾p b»ng kho¶n vay trong kiÓm so¸t,

nguån vèn ®Çu t− n−íc ngoµi, c¸c kho¶n chuyÓn giao nh− viÖn trî kh«ng hoµn

l¹i, kiÒu hèi... H¬n n÷a, t¨ng tr−ëng kinh tÕ cao nªn th©m hôt c¸n c©n v·ng lai

trªn GDP thÊp, XK t¨ng liªn tôc víi tèc ®é b×nh qu©n hµng n¨m trªn 20% thÓ

hiÖn kh¶ n¨ng cña nã cã thÓ bï ®¾p ®−îc sù th©m hôt trong dµi h¹n. ChÝnh

s¸ch ®iÒu tiÕt vÜ m« còng cã t¸c dông tèt ®èi víi c©n b»ng c¸n c©n tµi kho¶n

v·ng lai nh− duy tr× tû gi¸ hîp lý trong nh÷ng ®iÒu kiÖn ®Æc biÖt (khñng ho¶ng

tµi chÝnh tiÒn tÖ Ch©u ¸). Nh÷ng yÕu tè nµy ®· lµm lµnh m¹nh ho¸ CCTM

trong giai ®o¹n tiÕp ®ã 1999-2001 víi møc th©m hôt thÊp (tû lÖ nhËp siªu n¨m

1999 lµ 1,7%; 2000: 8%; 2001: 7,6%).

Nh÷ng n¨m gÇn ®©y ®Æc biÖt lµ tõ n¨m 2002-2004, th©m hôt CCTM cã

xu h−íng gia t¨ng (tû lÖ nhËp siªu n¨m 2002 lµ 18,1%; n¨m 2003 lµ 25,7%,

2004 lµ 21,3%). §iÒu nµy cã thÓ lý gi¶i mét c¸ch ®¬n gi¶n lµ do n−íc ta ®Èy

m¹nh më cöa, héi nhËp, do nhu cÇu cÇn thiÕt ph¶i ®Èy nhanh h¬n n÷a sù

nghiÖp CNH, ph¸t triÓn khu vùc kinh tÕ t− nh©n, nÒn kinh tÕ cÇn ph¶i chuyÓn

sang ph¸t triÓn theo chiÒu s©u... §©y lµ mét kÕt qu¶ tÊt yÕu ®èi víi c¸c n−íc

míi CNH. Tuy nhiªn, nÕu ph©n tÝch tÝnh chÊt t¨ng tr−ëng XK vµ NK trong

nh÷ng n¨m gÇn ®©y, sÏ thÊy t×nh tr¹ng th©m hôt CCTM chøa ®ùng nhiÒu yÕu

tè rñi ro ¶nh h−ëng ®Õn æn ®Þnh kinh tÕ vÜ m«. Nh÷ng biÓu hiÖn ®ã lµ: HiÖu

qu¶ sö dông vèn thÊp: ®Çu t− vµo nh÷ng ngµnh cÇn nhiÒu vèn vµ møc sinh lêi

thÊp, thay thÕ NK, sö dông Ýt lao ®éng vµ kÝch thÝch tiªu dïng trong n−íc h¬n

lµ XK; Kh¶ n¨ng cña nh÷ng ngµnh XK cã gi¸ trÞ gia t¨ng cao cßn h¹n chÕ,

chuyÓn dÞch c¬ cÊu XK sang c«ng nghiÖp chÕ biÕn vµ kü thuËt cao thÓ hiÖn xu

thÕ cña CNH vµ héi nhËp s©u ch−a thËt râ nÐt; Søc c¹nh tranh cña nÒn kinh tÕ

cßn thÊp vµ chËm ®−îc c¶i thiÖn; Qu¸ tr×nh x©y dùng c¸c thÓ chÕ cña kinh tÕ

thÞ tr−êng diÔn ra chËm. Nh÷ng lý do nµy lµm h¹n chÕ kh¶ n¨ng t¨ng tr−ëng

XK trong dµi h¹n ®Ó bï ®¾p th©m hôt CCTM. Trong xu h−íng gia t¨ng th©m

hôt CCTM nh÷ng n¨m tíi, nh÷ng h¹n chÕ nµy cã thÓ sÏ g©y nªn t×nh tr¹ng xÊu

2

®èi víi nÒn kinh tÕ nh− t¨ng d− nî n−íc ngoµi, lµm yÕu kh¶ n¨ng c¹nh tranh,

gi¶m møc ®é héi nhËp vµ CNH. ChÝnh v× vËy, cÇn ph¶i cã nh÷ng gi¶i ph¸p

kh¾c phôc vµ phßng ngõa.

Trong nh÷ng n¨m tíi, ViÖt Nam ®ang ®Èy nhanh qu¸ tr×nh héi nhËp

KTQT vµ thùc hiÖn CNH, H§H ®Êt n−íc. Yªu cÇu H§H nÒn kinh tÕ vµ më

cöa th−¬ng m¹i cã thÓ lµm gia t¨ng møc th©m hôt CCTM. Trong ®iÒu kiÖn nh−

vËy, cÇn thiÕt ph¶i cã nh÷ng nghiªn cøu ®¸nh gi¸ xem (i) t×nh tr¹ng th©m hôt

CCTM n−íc ta hiÖn nay ë møc ®é nµo, cã ë trong kh¶ n¨ng giíi h¹n chÞu ®ùng

cña nÒn kinh tÕ hay kh«ng, (ii) dù b¸o kh¶ n¨ng chÞu ®ùng cã thÓ cña CCTM

trong nh÷ng n¨m tíi (®Õn 2010), vµ (iii) ph¶i cã nh÷ng chÝnh s¸ch vµ biÖn

ph¸p nh− thÕ nµo ®Ó lµnh m¹nh ho¸ CCTM, võa ®¶m b¶o t¨ng kh¶ n¨ng c¹nh

tranh cña nÒn kinh tÕ, võa æn ®Þnh kinh tÕ vÜ m«, phôc vô sù nghiÖp CNH,

H§H vµ ®Èy m¹nh héi nhËp KTQT.

T×nh h×nh nghiªn cøu trong vµ ngoµi n−íc

Cho ®Õn nay ®· cã mét sè nghiªn cøu liªn quan ®Õn vÊn ®Ò nµy. Ch¼ng

h¹n, Shishido (1996) vµ Fry (1997) cho r»ng th©m hôt lín tµi kho¶n v·ng lai

cña ViÖt Nam gi÷a thËp niªn 90 cã thÓ duy tr× ®−îc do ®−îc tµi trî gÇn nh−

hoµn toµn bëi ®Çu t− trùc tiÕp n−íc ngoµi vµ tû lÖ vay ng¾n h¹n cßn thÊp.

RIDA (1999) ®· ph©n tÝch kh¶ n¨ng duy tr× nî n−íc ngoµi cña ViÖt Nam trong

giai ®o¹n 1999-2020 b»ng c¸ch sö dông hai chØ sè, tû lÖ nî trªn GDP vµ dÞch

vô nî. Theo RIDA, kh¶ n¨ng duy tr× nî n−íc ngoµi cña ViÖt Nam phô thuéc

nhiÒu vµo sù c¶i thiÖn cã hiÖu qu¶ nÒn kinh tÕ th«ng qua c¶i c¸ch khu vùc nhµ

n−íc, ph¸t triÓn khu vùc t− nh©n vµ tù do hãa th−¬ng m¹i quèc tÕ. §ång thêi,

kh¶ n¨ng duy tr× nî n−íc ngoµi cña ViÖt Nam còng bÞ t¸c ®éng nhiÒu bëi c¸c

®iÒu kiÖn vay nî còng nh− sù thu hót ®Çu t− trùc tiÕp n−íc ngoµi. Nghiªn cøu

cña NguyÔn V¨n Nam, Hå Trung Thanh vµ Lª Xu©n Sang (1999) vÒ t¸c ®éng

cña tù do ho¸ th−¬ng m¹i ®èi víi viÖc ®¶m b¶o an ninh tµi chÝnh quèc gia còng

®Ò cËp ®Õn vÊn ®Ò th©m hôt th−¬ng m¹i. §Æc biÖt, nghiªn cøu cña Vâ TrÝ

Thµnh vµ c¸c céng sù (2002) ®· ph©n tÝch kh¶ n¨ng chÞu ®ùng cña c¸n c©n tµi

kho¶n v·ng lai ViÖt Nam sö dông m« h×nh ph©n tÝch nî ®éng cña Jaime de

Pine. §©y lµ mét nghiªn cøu hÕt søc quan träng chØ ra møc NK cho phÐp cña

ViÖt Nam trong kh¶ n¨ng chÞu ®ùng cña c¸n c©n tµi kho¶n v·ng lai. Tuy nhiªn,

sè liÖu ®−îc lÊy lµm n¨m gèc qu¸ chªnh lÖch so víi sè liÖu thùc tÕ, do ®ã,

kh«ng ph¶n ¸nh ®óng thùc tr¹ng XNK hiÖn t¹i. Nghiªn cøu cña chóng t«i sÏ sö

3

dông m« h×nh nµy ®Ó ph©n tÝch ®Þnh l−îng møc NK hµng ho¸ cho phÐp vµ chØ

ra møc ®é th©m hôt CCTM cho phÐp ®Ó võa b¶o ®¶m an ninh tµi chÝnh, võa

®¶m b¶o nhu cÇu NK cho ph¸t triÓn kinh tÕ.

Môc tiªu nghiªn cøu cña ®Ò tµi:

- Lµm râ mét sè vÊn ®Ò lý luËn liªn quan ®Õn CCTM vµ ®iÒu tiÕt CCTM

trong ®iÒu kiÖn CNH, H§H;

- §¸nh gi¸ thùc tr¹ng CCTM cña ViÖt Nam trong nh÷ng n¨m qua vµ dù

b¸o ®Õn n¨m 2010;

- §Ò xuÊt gi¶i ph¸p ®iÒu chØnh CCTM trong ®iÒu kiÖn CNH, H§H.

§èi t−îng, ph¹m vi nghiªn cøu cña ®Ò tµi:

- §èi t−îng: Nghiªn cøu CCTM ViÖt Nam trong mèi quan hÖ víi c¸c

yÕu tè kh¸c cã ¶nh h−ëng nh− chÝnh s¸ch tû gi¸ hèi ®o¸i, chÝnh s¸ch ®Çu t−...

nh»m chØ ra t×nh tr¹ng CCTM trong thêi gian qua vµ dù b¸o kh¶ n¨ng chÞu

®ùng cña nã ®Õn n¨m 2010. Tõ ®ã ®Ò xuÊt c¸c gi¶i ph¸p ®iÒu chØnh CCTM

trong thêi gian tíi, ®¶m b¶o æn ®Þnh kinh tÕ vÜ m«, t¨ng tr−ëng kinh tÕ.

- Ph¹m vi:

+ CCTM ®−îc nghiªn cøu trong bèi c¶nh héi nhËp kinh tÕ vµ ®Èy m¹nh

CNH, H§H. Tuy nhiªn, trong khu«n khæ ®Ò tµi cÊp Bé, nghiªn cøu nµy kh«ng

®i s©u ph©n tÝch mèi quan hÖ gi÷a CCTM vµ qu¸ tr×nh thùc hiÖn CNH, H§H

theo lé tr×nh vµ môc tiªu thùc hiÖn CNH, H§H do §¶ng ta ®Ò x−íng. §©y lµ

mét chñ ®Ò lín nªn nghiªn cøu cña chóng t«i chØ tËp trung ph©n tÝch t×nh tr¹ng

hiÖn t¹i vµ kh¶ n¨ng chÞu ®ùng cña CCTM trong giai ®o¹n tíi theo c¸c tiªu chÝ

nh− æn ®Þnh kinh tÕ vÜ m«, ®¶m b¶o hiÖu qu¶ kinh tÕ, thóc ®Èy t¨ng tr−ëng

XK...

+ TËp trung chñ yÕu vµo th−¬ng m¹i hµng ho¸

+ Thêi kú nghiªn cøu tÝnh tõ 1991-2004 vµ dù b¸o xu h−íng ®Õn 2010

Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu:

- Ph−¬ng ph¸p tæng hîp

- Ph−¬ng ph¸p so s¸nh, ph©n tÝch

4

- M« h×nh ph©n tÝch nî ®éng cña Jaime de Pine

- Ph−¬ng ph¸p chuyªn gia, héi th¶o khoa häc

Néi dung nghiªn cøu:

§Ò tµi ®−îc kÕt cÊu thµnh 3 ch−¬ng (ngoµi phÇn më ®Çu, kÕt luËn), néi

dung nghiªn cøu cô thÓ cña tõng ch−¬ng nh− sau:

Ch−¬ng I: Nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n vÒ c¸n c©n th−¬ng m¹i vµ ®iÒu tiÕt c¸n

c©n th−¬ng m¹i

Ch−¬ng II: Thùc tr¹ng c¸n c©n th−¬ng m¹i ViÖt Nam giai ®o¹n 1991-

2004.

Ch−¬ng III: Quan ®iÓm, ®Þnh h−íng vµ c¸c gi¶i ph¸p ®iÒu chØnh

c¸n c©n th−¬ng m¹i trong ®iÒu kiÖn CNH, H§H ë ViÖt Nam

5

Ch−¬ng I

Nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n vÒ c¸n c©n th−¬ng m¹i vµ

®iÒu tiÕt c¸n c©n th−¬ng m¹i

1.1. C¸n c©n th−¬ng m¹i vµ ¶nh h−ëng cña nã ®èi víi ph¸t

triÓn kinh tÕ vµ thùc hiÖn c«ng nghiÖp ho¸

1.1.1. Kh¸i niÖm, b¶n chÊt cña c¸n c©n th−¬ng m¹i

CCTM (c¸n c©n trao ®æi) lµ b¶ng ®èi chiÕu gi÷a tæng gi¸ trÞ XK hµng

ho¸ (th−êng tÝnh theo gi¸ FOB) víi tæng gi¸ trÞ NK hµng ho¸ (th−êng tÝnh theo

gi¸ CIF) cña mét n−íc víi n−íc ngoµi trong mét thêi kú x¸c ®Þnh, th−êng lµ

mét n¨m.

CCTM lµ mét phÇn cña C¸n c©n thanh to¸n cña quèc gia, theo dâi c¸c

ho¹t ®éng XK hay NK hµng ho¸ th−¬ng phÈm (hay h÷u h×nh) vµ ®−îc ph¶n

¸nh chi tiÕt trong c¸n c©n tµi kho¶n v·ng lai. Khi tÝnh ®Õn c¶ “hµng ho¸ v«

h×nh” hay dÞch vô (gåm c¶ thu nhËp yÕu tè rßng vµ c¸c kho¶n chuyÓn giao) th×

tæng l−îng XK hµng ho¸ vµ dÞch vô ®−îc gäi lµ c©n ®èi tµi kho¶n v·ng lai.

B¶ng 1: Tãm t¾t c¸n c©n thanh to¸n cña Mü n¨m 1994,

§¬n vÞ: tû USD

Cã

Nî

Tµi kho¶n v·ng lai

(1) XK

832,86

502,73

172,29

157,84

(1.1) Hµng ho¸

(1.2) DÞch vô

(1.3) YÕu tè thu nhËp

(2) NK

-954,42

-669,09

-128,01

-157,32

-34,12

(2.1) Hµng ho¸

(2.2) DÞch vô

(2.3) YÕu tè thu nhËp

(3) ChuyÓn tiÒn ®¬n ph−¬ng thuÇn

(3.1) ChuyÓn tiÒn ®¬n ph−¬ng khu vùc t−

(3.2) ChuyÓn tiÒn ®¬n ph−¬ng khu vùc c«ng

-18,42

-15,70

6

Cã

Nî

Sè d− tµi kho¶n v·ng lai

[ (1)+(2)+(3) ]

-155,68

Tµi kho¶n vèn:

(4) §Çu t− trùc tiÕp

1,64

(5) §Çu t− chøng kho¸n

(6) Vèn kh¸c

33,43

112,12

147,19

Sè d− tµi kho¶n vèn

[ (4)+(5)+(6) ]

(7) Sai sè thèng kª

-33,25

Sè d− tµi kho¶n v·ng lai vµ tµi kho¶n vèn

Tµi kho¶n dù tr÷ ChÝnh phñ

(8) Tµi s¶n dù tr÷ ChÝnh phñ cña Mü

(9) Tµi s¶n dù tr÷ ChÝnh phñ cña n−íc ngoµi

Sè d− giao dÞch dù tr÷

-41,74

5,34

36,40

41,74

Nguån: IMF, International Financial Statistics, 5/1995.

CCTM hµng ho¸ vµ dÞch vô (X-M)¹cïng víi c¸c yÕu tè kh¸c nh− chi

cho tiªu dïng (C), chi tiªu ®Çu t− (I), chi tiªu cña chÝnh phñ (G) cÊu thµnh

tæng thu nhËp quèc d©n (GDP). Nh− vËy, CCTM lµ mét bé phËn cÊu thµnh

tæng thu nhËp quèc d©n, thÆng d− hay th©m hôt CCTM ¶nh h−ëng trùc tiÕp ®Õn

t¨ng tr−ëng kinh tÕ.

Y = C + I + G + (X-M)

Nh− vËy, CCTM cã mèi quan hÖ mËt thiÕt víi c¸c chØ sè kinh tÕ vÜ m«

c¬ b¶n. Tr¹ng th¸i cña CCTM thÓ hiÖn ®éng th¸i cña nÒn kinh tÕ ë nh÷ng thêi

®iÓm kh¸c nhau. ChÝnh v× vËy, biÕn ®éng cña CCTM trong ng¾n h¹n vµ dµi

h¹n lµ c¬ së ®Ó c¸c chÝnh phñ ®iÒu chØnh chiÕn l−îc vµ m« h×nh ph¸t triÓn kinh

tÕ, chÝnh s¸ch c¹nh tranh, ph−¬ng thøc thùc hiÖn CNH, H§H.

CCTM chØ ®¬n thuÇn lµ phÇn chªnh lÖch gi÷a XK vµ NK/ cña mét quèc

gia. Do ®ã, khi mét quèc gia cã thÆng d− th−¬ng m¹i th× XK v−ît NK. Doanh

thu tõ viÖc b¸n hµng ë n−íc ngoµi mµ lín h¬n phÇn dïng ®Ó mua hµng tõ n−íc

¹X- XuÊt khÈu, M- NhËp khÈu

7

ngoµi sÏ ®−îc ng−êi n−íc ngoµi tr¶. Do vËy, thÆng d− th−¬ng m¹i lµm cho mét

quèc gia cã thÓ tÝch luü cña c¶i vµ lµm cho n−íc ®ã giµu lªn.

Ng−îc l¹i, CCTM th©m hôt (tøc lµ tiÒn tr¶ cho NK v−ît qu¸ tiÒn thu

®−îc tõ XK) kÐo dµi nhiÒu n¨m, ®iÒu nµy ®ång nghÜa víi viÖc ph¶i c¾t bít NK

nh− lµ mét phÇn cña nh÷ng biÖn ph¸p tµi chÝnh vµ tiÒn tÖ kh¾c khæ. KÕt qu¶ lµ

lµm gi¶m t¨ng tr−ëng kinh tÕ, æn ®Þnh kinh tÕ vÜ m«, gia t¨ng t×nh tr¹ng thÊt

nghiÖp.

Tuy nhiªn, t×nh tr¹ng cña CCTM thÆng d− hay th©m hôt trong ng¾n h¹n

ch−a nãi lªn ®−îc tr¹ng th¸i thùc cña nÒn kinh tÕ. Ch¼ng h¹n, ®Ó gi÷ cho

CCTM trong tr¹ng th¸i thÆng d− hay c©n b»ng mµ chÝnh phñ ¸p dông c¸c biÖn

ph¸p cøng r¾n ®Ó h¹n chÕ NK (nhÊt lµ NK c¹nh tranh²) th× viÖc h¹n chÕ nµy cã

thÓ lµm gi¶m t¨ng tr−ëng kinh tÕ trong dµi h¹n vµ viÖc c¶i thiÖn CCTM sÏ hÕt

søc khã kh¨n, ®Æc biÖt trong bèi c¶nh tù do ho¸ th−¬ng m¹i. Kinh nghiÖm cña

c¸c n−íc tiÕn hµnh CNH ë c¸c n−íc XHCN tr−íc ®©y vµ c¸c n−íc b¶o hé cao

cho thÊy râ ®iÒu nµy. Kh¶o s¸t thùc tiÔn cña mét sè n−íc (Th¸i Lan, Hµn

Quèc, NhËt B¶n, Hoa Kú) cho thÊy trong t×nh tr¹ng th©m hôt CCTM, nÒn kinh

tÕ vÉn cã thÓ æn ®Þnh vµ ®¹t ®−îc sù t¨ng tr−ëng cao. VÊn ®Ò lµ ë chç th©m hôt

CCTM ë møc cã thÓ ®¶m b¶o søc chÞu ®ùng cña c¸n c©n tµi kho¶n v·ng lai vµ

nî n−íc ngoµi.

Mét vÊn ®Ò cÇn l−u ý lµ t×nh tr¹ng c©n b»ng CCTM chØ lµ hiÖn t−îng

t¹m thêi. Tr¹ng th¸i c©n b»ng CCTM còng gièng nh− c¸c tr¹ng th¸i kh¸c cña

nÒn kinh tÕ nh− c©n b»ng cung cÇu, c©n b»ng gi¸ c¶, c©n b»ng tiÒn tÖ… Trªn

thùc tÕ, CCTM lu«n biÕn ®éng xoay xung quanh tr¹ng th¸i c©n b»ng. §éng

th¸i nµy cña CCTM gióp chóng ta nhËn thÊy ®−îc tr¹ng th¸i cña nÒn kinh tÕ ®Ó

tõ ®ã ®iÒu chØnh c¸c chÝnh s¸ch kinh tÕ vÜ m«.

Th©m hôt CCTM ®−îc bï ®¾p bëi thÆng d− trong tµi kho¶n vÒ XNK

dÞch vô, c¸c yÕu tè thu nhËp, c¸c kho¶n chuyÓn giao vµ c¸n c©n tµi kho¶n vèn.

Trong tr−êng hîp ng−îc l¹i, th©m hôt CCTM ph¶i bï ®¾p bëi nguån dù tr÷

ngo¹i tÖ cña chÝnh phñ hoÆc c¸c kho¶n vay kh¸c.

²Kh¸i niÖm nµy sÏ ®−îc ph©n tÝch s©u trong c¸c môc sau cña ®Ò tµi

8

1.1.2. Mèi quan hÖ vµ ¶nh h−ëng cña C¸n c©n th−¬ng m¹i ®èi víi

c¸c biÕn sè kinh tÕ vÜ m«

Thø nhÊt, CCTM cung cÊp nh÷ng th«ng tin liªn quan ®Õn cung cÇu tiÒn

tÖ cña mét quèc gia, cô thÓ lµ thÓ hiÖn sù thay ®æi tû gi¸ hèi ®o¸i cña ®ång néi

tÖ so víi ngo¹i tÖ. Ch¼ng h¹n, nÕu mét n−íc NK nhiÒu h¬n XK nghÜa lµ cung

®ång tiÒn quèc gia ®ã cã khuynh h−íng v−ît cÇu trªn thÞ tr−êng hèi ®o¸i nÕu

c¸c yÕu tè kh¸c kh«ng thay ®æi. Vµ nh− vËy, cã thÓ suy ®o¸n r»ng ®ång tiÒn

n−íc ®ã sÏ bÞ søc Ðp gi¶m gi¸ so víi c¸c ®ång tiÒn kh¸c. Ng−îc l¹i, nÕu mét

quèc gia XK nhiÒu h¬n NK th× ®ång tiÒn cña quèc gia ®ã cã khuynh h−íng

t¨ng gi¸.

Khi cung tiÒn trong n−íc t¨ng do thÆng d− th−¬ng m¹i, xuÊt hiÖn mét

nguy c¬ tiÒm Èn lµ ng−êi ta cã thÓ cè g¾ng mua nhiÒu hµng ho¸ h¬n. §iÒu nµy

lµm cho gi¸ trong n−íc t¨ng vµ cuèi cïng g©y ra thua lç XK do hµng s¶n xuÊt

trong n−íc trë nªn ®¾t ®á h¬n khi b¸n ë n−íc ngoµi. §Ó b¶o ®¶m luång tiÒn

vµo tõ n−íc ngoµi thËt sù lµm lîi cho quèc gia th× tÊt c¶ kho¶n tiÒn ®ã ph¶i

®−îc t¸i ®Çu t−. T¸i ®Çu t− còng sÏ t¹o ra nhiÒu hµng ho¸ h¬n cho XK trong

t−¬ng lai. ë ®©y, CCTM d−êng nh− lµ mét c¸ch ®Ó tÝch luü t− b¶n s¶n xuÊt.

Khi ®ång tiÒn cña mét quèc gia gi¶m gi¸ sÏ lµm t¨ng gi¸ NK tÝnh b»ng

®ång tiÒn n−íc nµy. Gi¸ t¨ng nªn khèi l−îng NK gi¶m. Tuy sè l−îng NK

gi¶m, song gi¸ trÞ NK l¹i cã thÓ t¨ng. Sau khi ®ång tiÒn gi¶m gi¸, chi tiªu b»ng

®ång néi tÖ cho NK cã thÓ t¨ng, song do gi¸ XK tÝnh b»ng ngo¹i tÖ gi¶m ®·

kÝch thÝch t¨ng khèi l−îng XK, do ®ã kh«ng lµm cho CCTM xÊu ®i. Tuy gi¸

NK t¨ng, nh−ng viÖc ®iÒu chØnh −u tiªn hµng thay thÕ cÇn ph¶i mÊt mét thêi

gian nhÊt ®Þnh. Do ®ã, cã thÓ nãi r»ng cÇu trong ng¾n h¹n cã ®é gi·n thÊp h¬n

so víi cÇu trong dµi h¹n. §iÒu nµy l¹i cµng ®óng ®èi víi ®−êng cÇu NK, bëi lÏ

®−êng cÇu NK ®−îc b¾t nguån tõ ®−êng cung vµ ®−êng cÇu hµng ho¸ cña mét

n−íc, mµ ®−êng cung vµ ®−êng cÇu hµng ho¸ cña mét n−íc th−êng kh«ng co

gi·n trong ng¾n h¹n, do ®ã, kho¶ng c¸ch gi÷a ®−êng cung vµ ®−êng cÇu cµng

kh«ng co gi·n trong ng¾n h¹n. V× vËy, sau khi ®ång tiÒn gi¶m gi¸, tuy gi¸

hµng ho¸ NK t¨ng, nh−ng ng−êi tiªu dïng trong n−íc vÉn tiÕp tôc mua hµng

NK, bëi 2 lý do: (1) Ng−êi tiªu dïng vÉn ch−a ®iÒu chØnh ngay viÖc −u tiªn

mua hµng néi thay v× mua hµng NK (v× ®−êng cÇu NK lµ ®−êng kh«ng co

gi·n), vµ (2) C¸c nhµ s¶n xuÊt trong n−íc cÇn ph¶i cã mét thêi gian nhÊt ®Þnh

míi s¶n xuÊt ®−îc hµng thay thÕ NK (v× ®−êng cung còng lµ ®−êng kh«ng co

9

gi·n). Nh− vËy, chØ sau khi nh÷ng nhµ s¶n xuÊt trong n−íc thùc sù cung cÊp

hµng thay thÕ NK vµ ng−êi tiªu dïng quyÕt ®Þnh −u tiªn dïng hµng néi thay v×

mua hµng ngo¹i th× cÇu vÒ NK lóc nµy míi gi¶m. T−¬ng tù nh− vËy, sau khi

®ång tiÒn gi¶m gi¸, viÖc më réng XK chØ trë thµnh hiÖn thùc khi c¸c nhµ s¶n

xuÊt ®· s¶n xuÊt ®−îc nhiÒu h¬n hµng ho¸ ®Ó XK vµ ng−êi tiªu dïng n−íc

ngoµi ®· thùc sù chuyÓn h−íng −u tiªn mua c¸c hµng ho¸ trong n−íc.

Thø hai, CCTM ph¶n ¶nh kh¶ n¨ng c¹nh tranh trªn thÞ tr−êng quèc tÕ

cña mét quèc gia. Gi¶ ®Þnh nh− mét quèc gia bÞ th©m hôt th−¬ng m¹i nhiÒu

n¨m liÒn, d÷ liÖu nµy b¸o hiÖu c¸c ngµnh s¶n xuÊt trong n−íc thiÕu kh¶ n¨ng

c¹nh tranh quèc tÕ. Cã nghÜa lµ t¨ng tr−ëng XK kh«ng thÓ bï ®¾p ®−îc kho¶n

NK. Vµ ng−îc l¹i, thÆng d− CCTM, cã nghÜa lµ XK lín h¬n NK, ph¶n ¸nh kh¶

n¨ng c¹nh tranh cao cña hµng XK trªn thÞ tr−êng quèc tÕ. Tuy nhiªn, trong

nhiÒu tr−êng hîp còng cÇn ph¶i tÝnh ®Õn yÕu tè lµ nÕu mét n−íc h¹n chÕ NK

(b¶o hé cao cho s¶n xuÊt trong n−íc), ë trong giai ®o¹n ®Çu cña qu¸ tr×nh tù do

ho¸ th−¬ng m¹i, XK cã thÓ t¨ng m¹nh nhê khai th¸c ®−îc lîi thÕ so s¸nh tÜnh

(c¸c s¶n phÈm th«, lao ®éng rÎ). Do ®ã, cã thÓ x¶y ra tr−êng hîp thÆng d−

th−¬ng m¹i. Tuy nhiªn, viÖc h¹n chÕ NK qu¸ møc sÏ lµm cho kh¶ n¨ng c¹nh

tranh cña hµng s¶n xuÊt trong n−íc kÐm søc c¹nh tranh trong dµi h¹n, cã nghÜa

lµ kh«ng khai th¸c ®−îc lîi thÕ c¹nh tranh ®éng cña viÖc më cöa héi nhËp³.

Thø ba, t×nh tr¹ng cña CCTM ph¶n ¸nh t×nh tr¹ng cña c¸n c©n tµi kho¶n

v·ng lai vµ nî n−íc ngoµi, do ®ã cã ¶nh h−ëng ®Õn æn ®Þnh kinh tÕ vÜ m«. §©y

lµ ¶nh h−ëng quan träng nhÊt cña CCTM ®èi víi nÒn kinh tÕ vµ dùa vµo ®ã

ng−êi ta cã thÓ ®iÒu chØnh CCTM ®¶m b¶o æn ®Þnh kinh tÕ vÜ m«. Nh− ®· tr×nh

bµy ë trªn, CCTM lµ mét bé phËn cña c¸n c©n thanh to¸n v·ng lai. §Æc biÖt

®èi víi c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn, khi XK dÞch vô cßn chiÕm tû träng nhá bÐ

trong tæng kim ng¹ch XK, c¸c kho¶n chuyÓn giao cßn ch−a ®¸ng kÓ, CCTM

quyÕt ®Þnh t×nh tr¹ng c¸n c©n tµi kho¶n v·ng lai. Th©m hôt hay thÆng d−

CCTM thÓ hiÖn møc ®é th©m hôt hay thÆng d− cña c¸n c©n tµi kho¶n v·ng lai.

§Ó ®¸nh gi¸ kh¶ n¨ng chÞu ®ùng cña c¸n c©n tµi kho¶n v·ng lai ng−êi ta

th−êng sö dông c¸c chØ tiªu nh− tû lÖ gi÷a gi¸ trÞ XK vµ thu nhËp quèc d©n, chØ

sè nî trªn XK, tû lÖ t¨ng tr−ëng NK trªn t¨ng tr−ëng XK, tû lÖ møc l·i suÊt tr¶

³Xem: Ng©n hµng thÕ giíi: Suy ngÉm l¹i sù thÇn kú §«ng ¸, NXB CTQG, Hµ Néi, 2002, tr. 478-509

10

nî trªn møc t¨ng XK. Ch¼ng h¹n, chØ sè nî trªn XK cña mét n−íc gi¶m dÇn

theo thêi gian ph¶n ¸nh sù c¶i thiÖn thiÖn c¸n c©n tµi kho¶n v·ng lai

(CCTKVL). Ng−îc l¹i, nÕu chØ sè nî trªn XK cã xu h−íng t¨ng, ®iÒu nµy cho

thÊy t×nh tr¹ng cña CCTKVL ®ang xÊu ®i. WB ®−a ra chØ sè tuyÖt ®èi lµ nÕu

chØ sè nî lín h¬n 275%, t¹i thêi ®iÓm ®ã, mét n−íc ®ang ë trong t×nh tr¹ng

khñng ho¶ng nî. HoÆc, nÕu møc t¨ng XK cña mét n−íc lín h¬n møc l·i suÊt

tr¶ nî, n−íc ®ã cã kh¶ n¨ng thanh to¸n c¸c kho¶n nî mµ kh«ng ¶nh h−ëng ®Õn

ph¸t triÓn kinh tÕ… Nh÷ng mèi quan hÖ nµy sÏ ®−îc ph©n tÝch s©u h¬n ë

nh÷ng phÇn sau cña nghiªn cøu (M« h×nh ®éng vÒ nî cña Jaime de Pine).

Thø t−, CCTM thÓ hiÖn møc tiÕt kiÖm, ®Çu t− vµ thu nhËp thùc tÕ. NÕu

CCTM bÞ th©m hôt (X-M<0), ®iÒu ®ã cã nghÜa lµ quèc gia chi nhiÒu h¬n thu

nhËp cña m×nh. Ng−îc l¹i, CCTM thÆng d− (X-M>0), quèc gia ®ã chi tiªu Ýt

h¬n so víi thu nhËp cña m×nh.

CCTM cßn biÓu thÞ cho tæng tiÕt kiÖm rßng cña quèc gia, chÝnh lµ chªnh

lÖch gi÷a tiÕt kiÖm vµ ®Çu t− cña quèc gia ®ã. Mèi quan hÖ gi÷a CCTM vµ ®Çu

t− vµ tiÕt kiÖm ®−îc biÓu thÞ b»ng biÓu thøc:

X - M = (S -I) + (T - G)

Trong ®ã, S lµ møc tiÕt kiÖm, I lµ møc ®Çu t−, T- thu nhËp tõ thuÕ vµ G

lµ chi tiªu cña chÝnh phñ. CCTM th©m hôt, cã nghÜa lµ quèc gia tiÕt kiÖm Ýt

h¬n ®Çu t−, vµ ng−îc l¹i, nÕu CCTM thÆng d−, quèc gia tiÕt kiÖm nhiÒu h¬n so

víi ®Çu t− .

Nh− vËy, tõ ph©n tÝch trªn ®©y cã thÓ thÊy r»ng CCTM cã mèi quan hÖ

víi c¸c biÕn sè kinh tÕ vÜ m« nh− thu nhËp, ®Çu t−, tiªu dïng. ViÖc ®iÒu chØnh

CCTM do ®ã sÏ ¶nh h−ëng ®Õn c¸c yÕu tè nµy vµ ng−îc l¹i, ®iÒu chØnh c¸c yÕu

tè ®ã sÏ ¶nh h−ëng ®Õn CCTM.

Tãm l¹i, tr¹ng th¸i cña CCTM thÓ hiÖn t×nh tr¹ng cña nÒn kinh tÕ, c¸c

chÝnh s¸ch kinh tÕ vÜ m«. Ch¼ng h¹n, nÕu thÆng d− sÏ gãp phÇn thóc ®Èy t¨ng

tr−ëng kinh tÕ, t¹o thªm c«ng ¨n viÖc lµm míi, t¨ng tÝch luü quèc gia d−íi

d¹ng dù tr÷ ngo¹i hèi, t¹o uy tÝn vµ tiÒn ®Ò ®Ó ®ång néi tÖ ®−îc tù do chuyÓn

®æi… NÕu CCTM th©m hôt trong dµi h¹n sÏ de do¹ sù æn ®Þnh kinh tÕ vÜ m«

11

nh− t¨ng nî n−íc ngoµi, c¹nh tranh yÕu kÐm cña nÒn kinh tÕ, chÝnh s¸ch tiÒn tÖ

vµ ®Çu t− kÐm hiÖu qu¶... ChÝnh v× vËy, tr¹ng th¸i CCTM mµ thùc chÊt lµ ho¹t

®éng XNK, lu«n ®−îc nh÷ng nhµ kinh tÕ vµ qu¶n lý quan t©m ph©n tÝch, t×m ra

nh÷ng nguyªn nh©n t¸c ®éng lµm cho CCTM thÆng d− hay th©m hôt, tõ ®ã ®Ò

ra gi¶i ph¸p ®−a CCTM vÒ tr¹ng th¸i cã lîi cho nÒn kinh tÕ.

Tõ nh÷ng khÝa c¹nh ¶nh h−ëng kh¸c nhau cña CCTM ®−îc ph©n tÝch ë

trªn cã thÓ rót ra kÕt luËn r»ng: Mét CCTM lµnh m¹nh lµ t×nh tr¹ng thÆng d−

hay th©m hôt cña nã kh«ng g©y ra t×nh tr¹ng bÊt æn ®èi víi nÒn kinh tÕ,

trong kh¶ n¨ng chÞu ®ùng cña c¸n c©n tµi kho¶n v∙ng lai vµ nî n−íc ngoµi,

thÓ hiÖn n¨ng lùc c¹nh tranh quèc tÕ cña quèc gia, kÝch thÝch ®Çu t− vµ tiªu

dïng, t¨ng thu nhËp vµ t¨ng viÖc lµm, kh«ng g©y l¹m ph¸t vµ rèi lo¹n tiÒn

tÖ.

1.1.3. C¸n c©n th−¬ng m¹i vµ viÖc thùc hiÖn c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn

®¹i ho¸

§iÒu chØnh CCTM, vÒ thùc chÊt lµ c©n ®èi XNK th«ng qua c¸c chÝnh

s¸ch nh− th−¬ng m¹i, ®Çu t−, tiÕt kiÖm, tµi kho¸, tû gi¸ hèi ®o¸i... §éng th¸i

cña CCTM trong ng¾n h¹n vµ dµi h¹n lµ c¬ së ®Ó c¸c chÝnh phñ ®iÒu chØnh

ph−¬ng thøc thùc hiÖn CNH, H§H. Vai trß cña viÖc ®iÒu tiÕt CCTM ®èi víi

viÖc thùc hiÖn CNH, H§H thÓ hiÖn ë mét sè ®iÓm sau ®©y:

Thø nhÊt, ®iÒu chØnh c©n ®èi XK vµ NK trong kh¶ n¨ng chÞu ®ùng cña

c¸n c©n tµi kho¶n v·ng lai vµ nî n−íc ngoµi nh»m æn ®Þnh kinh tÕ vÜ m« lµ

®iÒu kiÖn cÇn thiÕt ®Ó thùc hiÖn CNH.

Thø hai, kinh nghiÖm quèc tÕ cho thÊy, c¸c quèc gia thùc hiÖn CNH

thµnh c«ng lµ c¸c n−íc cã nÒn kinh tÕ më. Nh− vËy, cã thÓ kh¼ng ®Þnh r»ng,

ho¹t ®éng ngo¹i th−¬ng lµ ®iÒu kiÖn quyÕt ®Þnh sù thµnh c«ng cña viÖc thùc

hiÖn qu¸ tr×nh CNH. §iÒu nµy dÔ dµng nhËn thÊy qua thùc tiÔn CNH ë c¸c

n−íc XHCN tr−íc ®©y, c¸c n−íc gÇn ®©y thùc hiÖn CNH thay thÕ NK (thÊt

b¹i) vµ c¸c n−íc míi CNH theo h−íng XK (thµnh c«ng).

Thø ba, ®iÒu chØnh hîp lý c©n ®èi gi÷a XK vµ NK trong tõng thêi gian

nhÊt ®Þnh sÏ t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho viÖc khai th¸c lîi thÕ so s¸nh vµ lîi thÕ

c¹nh tranh ®Ó ph¸t triÓn kinh tÕ bÒn v÷ng trong ®iÒu kiÖn toµn cÇu ho¸ vµ héi

12

nhËp KTQT. Ch¼ng h¹n, trong thêi gian ®Çu cña qu¸ tr×nh CNH (giai ®o¹n

chuÈn bÞ tiÒn ®Ò), møc ®é héi nhËp cña nÒn kinh tÕ ch−a cao, kh¶ n¨ng c¹nh

tranh vµ søc chÞu ®ùng cña nÒn kinh tÕ tr−íc c¸c có sèc tõ bªn ngoµi cßn kÐm,

khuyÕn khÝch XK ®i ®«i víi c¸c biÖn ph¸p h¹n chÕ NK hîp lý sÏ t¹o ®iÒu kiÖn

khai th¸c lîi thÕ so s¸nh s½n cã ®Ó t¨ng tr−ëng XK, t¹o tiÒn ®Ò æn ®Þnh kinh tÕ

vµ tÝch luü ban ®Çu cho CNH. Trong giai ®o¹n ®Èy m¹nh CNH, ®i ®«i víi viÖc

khuyÕn khÝch XK cÇn tù do ho¸ NK nh»m tËn dông vèn, c«ng nghÖ, kinh

nghiÖm qu¶n lý, marketing tõ c¸c n−íc tiªn tiÕn ®Ó khai th¸c lîi thÕ c¹nh

tranh, t¨ng n¨ng suÊt, thóc ®Èy t¨ng tr−ëng kinh tÕ nhanh. ¶nh h−ëng râ nÐt

nhÊt cña viÖc ®iÒu tiÕt CCTM ë ®©y lµ gãp phÇn ®æi míi c«ng nghÖ, n¨ng lùc

qu¶n lý, do ®ã ®Èy nhanh qu¸ tr×nh CNH vµ H§H nÒn kinh tÕ.

Kinh nghiÖm cña c¸c n−íc CNH míi cho thÊy c¸c n−íc thùc hiÖn CNH

theo hai m« h×nh lµ CNH thay thÕ NK vµ CNH ®Þnh h−íng XK .

Néi dung c¬ b¶n cña chiÕn l−îc CNH thay thÕ NK lµ ®Èy m¹nh sù ph¸t

triÓn cña c¸c ngµnh c«ng nghiÖp trong n−íc, tr−íc hÕt lµ c«ng nghiÖp s¶n xuÊt

hµng tiªu dïng, sau ®ã lµ c¸c ngµnh c«ng nghiÖp thay thÕ c¸c s¶n phÈm NK.

Cã nhiÒu lý do ®Ó biÖn minh cho viÖc thùc thi chiÕn l−îc nµy, ®ã lµ lîi tøc t¨ng

theo quy m«, c¸c lîi Ých kinh tÕ bªn ngoµi, vay m−în c«ng nghÖ, æn ®Þnh ®èi

néi vµ nh÷ng lËp luËn kh¸c vÒ thuÕ quan.

MÆc dï chiÕn l−îc nµy cã vÎ hÊp dÉn vÒ mÆt lý thuyÕt song l¹i kh«ng

mÊy thµnh c«ng trong thùc tÕ. ViÖc thay thÕ NK thµnh c«ng ®ßi hái nÒn kinh

tÕ ph¶i thùc hiÖn ®−îc hai b−íc chuyÓn ®æi rÊt khã kh¨n. §Çu tiªn lµ t¹o ra

mét c¬ cÊu kinh tÕ n¨ng ®éng vµ cã hiÖu qu¶ ®»ng sau c¸c hµng rµo thuÕ quan

vµ c¸c ph−¬ng thøc b¶o hé kh¸c. Thø hai lµ chuyÓn tõ b¶o hé sang mét m«i

tr−êng bu«n b¸n cëi më h¬n. Kinh nghiÖm quèc tÕ cho thÊy r»ng viÖc ®èi phã

víi c¶ hai th¸ch thøc nµy ®Òu rÊt khã kh¨n. Nh÷ng sai lÖch do sù b¶o hé g©y ra

th−êng nghiªm träng ®Õn nçi kh«ng thÓ ®¹t ®−îc sù t¨ng tr−ëng cao ngay c¶

khi nÒn c«ng nghiÖp trong n−íc ®−îc b¶o vÖ tr−íc sù c¹nh tranh quèc tÕ vµ

qu¸ tr×nh chuyÓn tõ b¶o hé sang mËu dÞch tù do th−êng vÊp ph¶i sù ph¶n ®èi

quyÕt liÖt tõ c¸c nhãm lîi Ých x· héi.

Nh÷ng nÒn kinh tÕ theo ®Þnh h−íng s¶n xuÊt thay thÕ hµng NK cã thuÕ

quan cao cïng víi c¸c hµng rµo th−¬ng m¹i kh¸c vµ th−êng cã tû gi¸ hèi ®o¸i

®−îc ®Þnh gi¸ cao, l·i suÊt bÞ kiÓm so¸t. §iÒu nµy lµm cho nÒn kinh tÕ néi ®Þa

13

cã chi phÝ s¶n xuÊt cao, søc c¹nh tranh kÐm, Ýt cã c¸c nhµ XK trong n−íc cã

kh¶ n¨ng c¹nh tranh trªn thÞ tr−êng thÕ giíi vµ t¹o ra sù thiªn lÖch kh«ng cã lîi

cho XK. V× chi phÝ ®Çu vµo ®Ó s¶n xuÊt hµng XK ë møc cao nªn h¹n chÕ hiÖu

qu¶ XK nh÷ng mÆt hµng c«ng nghiÖp chÕ biÕn (vµ c¶ c¸c mÆt hµng XK kh¸c).

Khi cã nh÷ng biÕn ®éng bÊt lîi trªn thÞ tr−êng thÕ giíi (nh− gi¸ dÇu t¨ng), XK

nguyªn liÖu th« cña nh÷ng n−íc nµy gi¶m hay chØ t¨ng gi¸ chót Ýt, trong khi

gi¸ dÇu NK t¨ng gÊp nhiÒu lÇn, buéc c¸c n−íc nµy ph¶i th¾t chÆt NK hµng t−

liÖu s¶n xuÊt hay s¶n phÈm trung gian hay vay nî nhiÒu h¬n. §iÒu nµy lµm

chËm tèc ®é tr−ëng kinh tÕ.

Nh×n chung, nh÷ng n−íc theo m« h×nh thay thÕ NK th−êng thiÕu kh¶

n¨ng ®¸p øng theo h−íng n©ng cao tÝnh c¹nh tranh trong giai ®o¹n t¨ng tr−ëng

toµn cÇu tr× trÖ. Lý do c¬ b¶n lµ chñ nghÜa b¶o hé th−êng g©y ra hµng lo¹t vÊn

®Ò bÊt lîi cho nÒn kinh tÕ:

- MÊt c©n ®èi gi÷a ph¸t triÓn n«ng nghiÖp vµ c«ng nghiÖp. ViÖc tËp

trung nguån lùc vµo biÖn ph¸p khuyÕn khÝch ph¸t triÓn c«ng nghiÖp nÆng ®·

g©y ra sù thiªn lÖch, ®Çu t− kh«ng c©n xøng hoÆc kh«ng khuyÕn khÝch më réng

ph¸t triÓn c¸c ngµnh kh¸c.

- T¹o ra c¬ cÊu c«ng nghiÖp bÊt hîp lý. Víi møc ®é b¶o hé danh nghÜa

th−êng kh«ng ®ång nhÊt, nÒn c«ng nghiÖp ®−îc h×nh thµnh trong chÕ ®é thay

thÕ NK ®· kh«ng khuyÕn khÝch ®Çu t− ph¸t triÓn c¸c ngµnh c«ng nghiÖp s¶n

xuÊt nguyªn liÖu vµ c¸c s¶n phÈm trung gian kh¸c, kh«ng t¹o ra ®−îc ¶nh

h−ëng d©y chuyÒn thóc ®Èy c¸c ngµnh c«ng nghiÖp kh¸c ph¸t triÓn.

- T¹o ra bÊt lîi cho XK. B¶o hé cao ®èi víi c¸c ngµnh c«ng nghiÖp thay

thÕ NK ®· h¹n chÕ c¹nh tranh trªn thÞ tr−êng néi ®Þa. V× vËy, gi¸ c¶ c¸c s¶n

phÈm ®−îc b¶o hé ë thÞ tr−êng néi ®Þa cao h¬n gi¸ s¶n phÈm cïng lo¹i trªn thÞ

tr−êng thÕ giíi. Do ®ã, c¸c nhµ s¶n xuÊt cã thiªn h−íng tiªu thô néi ®Þa h¬n lµ

XK vµ viÖc më cöa thóc ®Èy chuyÓn tõ h−íng néi sang h−íng ngo¹i cµng khã

kh¨n h¬n.

- MÊt c©n ®èi gi÷a quy m« thÞ tr−êng vµ quy m« n¨ng lùc s¶n xuÊt. Nhê

®−îc b¶o hé ë møc cao, ®−îc tiÕp cËn víi c¸c nguån tÝn dông −u ®·i, c¸c nhµ

m¸y s¶n xuÊt c¸c s¶n phÈm thay thÕ NK th−êng cã xu h−íng sö dông nhiÒu

vèn. Trong khi ®ã, thÞ tr−êng néi ®Þa kh«ng ®−îc më réng t−¬ng xøng, thËm

14

chÝ bÞ thu hÑp t−¬ng ®èi. V× vËy, quy m« hay n¨ng lùc s¶n xuÊt cña c¸c ngµnh

c«ng nghiÖp ®−îc b¶o hé th−êng nhanh chãng v−ît kh¶ n¨ng tiªu thô cña thÞ

tr−êng néi ®Þa. KÕt qu¶ lµ, thay v× tËp trung vµo nh÷ng lÜnh vùc mµ ë ®ã ®Êt

n−íc cã nh÷ng lîi thÕ so s¸nh tù nhiªn, c¸c nguån lùc con ng−êi vµ vËt chÊt l¹i

®−îc h−íng vµo viÖc s¶n xuÊt nh÷ng hµng ho¸ th−êng ®−îc NK, tøc lµ vµo

nh÷ng lÜnh vùc mµ ë ®ã ®Êt n−íc cã nh÷ng bÊt lîi t−¬ng ®èi. Bªn c¹nh ®ã,

nh÷ng hµng rµo bu«n b¸n sÏ lµm cho s¶n xuÊt trong n−íc trë thµnh kh«ng hiÖu

qu¶, kh«ng khuyÕn khÝch gi¶m thiÓu chi phÝ, do vËy, c¸c nguån lùc sÏ bÞ l·ng

phÝ. H¬n n÷a, sù b¶o hé cßn triÖt tiªu viÖc tiÕp thu kinh nghiÖm míi, c«ng

nghÖ míi vµ lµm gi¶m kh¶ n¨ng c¹nh tranh cña c¸c doanh nghiÖp trong n−íc.

CNH thay thÕ NK ®−îc tiÕn hµnh ë hÇu hÕt c¸c n−íc ASEAN trong

nh÷ng thêi ®iÓm kh¸c nhau gi÷a thÕ kû XX víi nh÷ng kÕt qu¶ ®¹t ®−îc rÊt

kh¸c nhau. N−íc CNH thay thÕ NK sím nhÊt lµ Philippin, b¾t ®Çu tõ nh÷ng

n¨m 1940. N−íc thùc hiÖn m« h×nh nµy dµi nhÊt (®Õn ®Çu nh÷ng n¨m 1980) vµ

®¹t ®−îc kÕt qu¶ nhÊt lµ Indonesia. Tuy nhiªn, mét ®iÓm chung cña c¸c n−íc

nµy lµ ¸p dông c¸c c«ng cô b¶o hé c¬ b¶n ®èi víi c¸c ngµnh c«ng nghiÖp non

trÎ nh− h¹n ng¹ch NK, thuÕ quan, chÝnh s¸ch qu¶n lý ngo¹i hèi, cÊp phÐp NK

vµ −u tiªn ®Çu t−.

Tuy ®¹t ®−îc nh÷ng thµnh c«ng nhÊt ®Þnh vµ t¹o nh÷ng ®iÒu kiÖn ®Ó

ph¸t triÓn c«ng nghiÖp nh−ng c¸c n−íc ASEAN ®Òu kh«ng thÓ kÐo dµi chiÕn

l−îc CNH thay thÕ NK do nh÷ng h¹n chÕ cña thÞ tr−êng néi ®Þa. Do quy m«

h¹n chÕ cña thÞ tr−êng néi ®Þa, chØ sau mét thêi gian ng¾n, c¸c s¶n phÈm thay

thÕ NK ®· trë nªn d− thõa, lµm xuÊt hiÖn nhu cÇu XK. Trong khi ®ã, møc ®é

b¶o hé cao ®· lµm cho hµng ho¸ cña c¸c n−íc nµy kh«ng cã kh¶ n¨ng c¹nh

tranh trªn thÞ tr−êng thÕ giíi, buéc hä ph¶i thay ®æi c¬ cÊu c¸c ngµnh kinh tÕ

theo mét chiÕn l−îc ph¸t triÓn míi - chiÕn l−îc CNH ®Þnh h−íng XK.

§Ó kh¾c phôc nh÷ng h¹n chÕ trªn, c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn ®· nhËn

thÊy r»ng chØ cã c¸ch dùa vµo thÞ tr−êng quèc tÕ réng lín vµ hä ®Òu ®· t×m

c¸ch chuyÓn sang chiÕn l−îc h−íng ngo¹i - chiÕn l−îc CNH ®Þnh h−íng XK.

Mét chÕ ®é th−¬ng m¹i më cöa vµ h−íng ngo¹i lµ cã lîi v× gi¶m ®−îc

tÝnh phi hiÖu qu¶ do ph©n bæ kh«ng ®óng c¸c nguån lùc g©y ra; t¨ng c−êng

häc hái kinh nghiÖm, thay ®æi c«ng nghÖ vµ t¨ng tr−ëng kinh tÕ; c¶i thiÖn ®−îc

kh¶ n¨ng linh ho¹t cña nÒn kinh tÕ tr−íc c¸c có sèc bªn ngoµi vµ cuèi cïng,

15

gi¶m ®−îc nh÷ng bÊt hîp lÝ ph¸t sinh tõ chÕ ®é b¶o hé. Th−¬ng m¹i më cöa sÏ

khuyÕn khÝch viÖc häc hái nh÷ng tiÕn bé c«ng nghÖ, n©ng cao ®−îc kh¶ n¨ng

c¹nh tranh trªn thÞ tr−êng quèc tÕ, c¶i t¹o vµ chuyÓn dÞch c¬ cÊu nÒn kinh tÕ

phï hîp víi xu h−íng CNH, H§H nÒn kinh tÕ.

Do møc ®é b¶o hé kh¸c nhau, mçi n−íc b¾t ®Çu qu¸ tr×nh më cöa nÒn

kinh tÕ vµ ph¸t triÓn c«ng nghiÖp ®Þnh h−íng XK vµo tõng thêi ®iÓm kh¸c biÖt.

N−íc thµnh c«ng nhanh nhÊt trong chiÕn l−îc ®Þnh h−íng XK lµ Singapore.

NhÊt qu¸n víi quan ®iÓm ph¸t triÓn kinh tÕ h−íng ngo¹i, tõ gi÷a thËp niªn 60,

Singapore ®· gi¶m h¼n hoÆc b·i bá thuÕ NK, lo¹i bá hoµn toµn h¹n ng¹ch NK,

¸p dông thuÕ suÊt −u tiªn 4% (thay cho møc thuÕ th«ng dông lµ 40%) trªn trÞ

gi¸ XK, khuyÕn khÝch t¸i XK vµ b¶o hiÓm XK, cung cÊp tÝn dông −u ®·i cho

XK. Nh÷ng c¶i c¸ch theo h−íng tù do ho¸ ®−îc thùc hiÖn ë Philippin vµ

Malaysia vµo cuèi thËp niªn 60 vµ 70 nh−ng c¸c c¶i c¸ch nµy chñ yÕu tËp

trung vµo lÜnh vùc thuÕ quan. Trong khi ®ã, t¹i Th¸i Lan vµ Indonesia, nh÷ng

c¶i c¸ch thuÕ quan kh«ng ®−îc chó träng l¾m nh−ng nh÷ng thay ®æi vÒ c¬ cÊu

ngµnh vµ chÝnh s¸ch −u tiªn ph¸t triÓn ngµnh theo h−íng ph¸t triÓn c¸c ngµnh

c«ng nghiÖp chÕ t¹o lµm ®éng lùc cho XK ®· ®em l¹i nh÷ng thµnh c«ng cho

c¸c n−íc nµy ngay tõ thËp kû 70. C¸c n−íc ¸p dông chÝnh s¸ch theo h−íng XK

khëi ®Çu víi mét tû lÖ XK/GDP t−¬ng ®èi cao vµ tû lÖ nµy tiÕp tôc t¨ng lªn.

§ång thêi, phÇn lín t¨ng tr−ëng XK cña c¸c n−íc nµy lµ nhê s¶n phÈm c«ng

nghiÖp chÕ biÕn. Ch¼ng h¹n nh− Th¸i Lan n¨m 1978 chØ b¾t ®Çu víi tû lÖ hµng

c«ng nghiÖp chÕ biÕn trong c¬ cÊu kim ng¹ch XK lµ 25%, nh−ng sau 20 n¨m

tû träng nµy ®· ®¹t gÇn 75%. Nh− vËy, nh÷ng n−íc t¨ng tr−ëng nhanh nµy ®·

sö dông ho¹t ®éng XK hµng c«ng nghiÖp chÕ biÕn trªn ®µ gia t¨ng lµm khu

vùc chñ ®¹o (nh÷ng n−íc kh¸c nh− Malaysia vµ sau n¨m 1980 lµ Indonesia

còng ®i theo h−íng t−¬ng tù nh−ng hai n−íc nµy cßn ®−îc lîi tõ sù t¨ng gi¸

dÇu má). Trong khi ®ã, c¸c quèc gia theo m« h×nh thay thÕ NK ch−a bao giê

®¹t ®−îc mét tû lÖ XK/GDP cao.

Thùc tÕ cho thÊy nh÷ng nÒn kinh tÕ cµng më th× l¹i cµng cã kh¶ n¨ng

t¨ng tr−ëng tèt h¬n vµ æn ®Þnh h¬n nhê nh÷ng kü n¨ng häc hái ®−îc th«ng qua

viÖc më réng tiÕp cËn thÞ tr−êng XK vµ NK. ThuÕ quan thÊp, Ýt nhÊt lµ ®èi víi

c¸c mÆt hµng XK, còng nh− c¸c chÝnh s¸ch hç trî kinh doanh kh¸c, ®· cho

phÐp c¸c doanh nghiÖp ph¸t triÓn c¸c kü n¨ng vÒ c«ng nghÖ vµ tiÕp thÞ cña

m×nh. Khi gi¸ thay ®æi vµ tèc ®é t¨ng tr−ëng cña c¸c nÒn kinh tÕ c«ng nghiÖp

16

ph¸t triÓn bÞ ch÷ng l¹i th× nh÷ng n−íc theo h−íng XK ®· ph¶n øng linh ho¹t

h¬n c¸c ®èi thñ c¹nh tranh theo chiÕn l−îc s¶n xuÊt thay thÕ NK.

B¶ng 2: Tèc ®é t¨ng tr−ëng GDP vµ tû lÖ XK/GDP cña c¸c n−íc/vïng

l·nh thæ theo c¸c chiÕn l−îc ph¸t triÓn kh¸c nhau

T¨ng tr−ëng GDP

(theo gi¸ cè ®Þnh, %)

Tû lÖ XK/GDP (%)

Thay thÕ NK

Banglades

Brazil

1960-70 1970-80 1980-90

1970

5

1980

6

1990

8

3,6

5,4

4,2

3,3

8,7

2,5

4,3

2,7

7

10

5

7

Achentina

§Þnh h−íng XK

Hµn Quèc

§µi Loan

-0,7

11

10

8,6

9,6

8,2

10,3

9,7

9,4

8,2

7,6

14

30

15

34

53

24

31

45

37

Th¸i Lan

7,7

Nguån: Th¸ch thøc cña qu¸ tr×nh toµn cÇu ho¸ ®èi víi Ch©u ¸, ASEAN

Development Outlook, 2001

Nh÷ng thµnh tùu kinh tÕ cña c¸c n−íc §«ng ¸ lµ mét vÝ dô vÒ sù thµnh

c«ng cña chiÕn l−îc kinh tÕ h−íng vÒ XK. Cho ®Õn ®Çu nh÷ng n¨m 60 cña thÕ

kû XX, c¸c n−íc nµy vÉn ë trong t×nh tr¹ng hÕt søc l¹c hËu nh−ng chØ trong

mét thêi gian ng¾n, c¸c n−íc vµ vïng l·nh thæ nµy ®· kh«ng nh÷ng v−ît qua

c¶nh nghÌo nµn l¹c hËu mµ cßn ®¹t ®−îc tr×nh ®é ph¸t triÓn ngang víi nhiÒu

n−íc c«ng nghiÖp ph¸t triÓn. Mét trong nh÷ng nguyªn nh©n dÉn ®Õn thµnh

c«ng nµy lµ hä ®· thùc hiÖn qu¸ tr×nh chuyÓn dÞch c¬ cÊu kinh tÕ hîp lý theo

h−íng XK.

M« h×nh CNH ®Þnh h−íng XK ®· ®em l¹i thµnh c«ng cho mét sè nÒn

kinh tÕ ®ang ph¸t triÓn vµ ®−îc bµn luËn nhiÒu trong mÊy thËp niªn qua.

Nh−ng nghiªn cøu s©u h¬n, c¸c häc gi¶ l¹i ph©n m« h×nh nµy thµnh hai lo¹i:

Mét lµ, m« h×nh CNH ®Þnh h−íng XK chñ yÕu dùa vµo khuyÕn khÝch

XK c¸c s¶n phÈm s¬ cÊp (n«ng s¶n vµ c¸c s¶n phÈm khai kho¸ng). Tr−êng hîp

nµy cã thÓ dÉn tíi sù c¹n kiÖt tµi nguyªn, kh«ng n©ng cao ®−îc tr×nh ®é kü thuËt

vµ c¶i thiÖn n¨ng lùc c¹nh tranh quèc tÕ. §©y lµ m« h×nh CNH dùa vµo lîi thÕ so

17

s¸nh tÜnh, mang tÝnh ng¾n h¹n. Sö dông hîp lý m« h×nh nµy sÏ t¹o ®−îc nh÷ng

tÝch luü ban ®Çu cho qu¸ tr×nh CNH.

Hai lµ, m« h×nh CNH ®Þnh h−íng XK chñ yÕu dùa vµo thóc ®Èy XK c¸c

s¶n phÈm cña c«ng nghiÖp chÕ t¹o. Trong tr−êng hîp nµy, c¸c n−íc CNH dùa

vµo khai th¸c lîi thÕ trong n−íc vµ c¬ héi cña tù do ho¸ th−¬ng m¹i ®Ó ph¸t

triÓn c¸c ngµnh c«ng nghiÖp chÕ biÕn nh− dÖt may, chÕ biÕn thùc phÈm, ®iÖn

tö d©n dông... vµ ®· mang l¹i thµnh c«ng cho mét sè n−íc/vïng l·nh thæ, ®iÓn

h×nh lµ c¸c nÒn kinh tÕ CNH míi (NIEs). §©y lµ m« h×nh CNH dùa vµo lîi thÕ

c¹nh tranh ®éng, mang tÝnh dµi h¹n.

M« h×nh CNH ®Þnh h−íng XK dùa chñ yÕu vµo khuyÕn khÝch XK c¸c

s¶n phÈm chÕ t¹o ®−îc xem lµ thÝch hîp vµ h÷u hiÖu cho nh÷ng n−íc ®i sau. ë

m« h×nh nµy, môc tiªu lµ ®Þnh h−íng XK, nh−ng yÕu tè ®¶m b¶o t¨ng tr−ëng

XK lµ NK mang tÝnh c¹nh tranh⁴. Nghiªn cøu ®Þnh l−îng cña Robert Z.

Lawrence vµ David E. Weinstein (2002) cho thÊy cã mèi quan hÖ thuËn chiÒu

gi÷a NK c¹nh tranh vµ n¨ng suÊt c¸c yÕu tè tæng hîp (TFP), vµ kh«ng t×m thÊy

mèi quan hÖ nh− vËy gi÷a XK, NK phi c¹nh tranh vµ t¨ng n¨ng suÊt. Tõ ®ã

nhãm nghiªn cøu ®i ®Õn kÕt luËn lµ t¨ng tr−ëng XK kh«ng ph¶i nguyªn nh©n

cña t¨ng n¨ng suÊt mµ lµ kÕt qu¶ cña ho¹t ®éng NK c¹nh tranh. KÕt luËn nµy

cho thÊy vai trß cña NK t¹i sao l¹i quan träng nh− vËy ®èi víi t¨ng n¨ng suÊt

vµ h¹n chÕ b¶o hé sÏ cã t¸c dông ®Èy m¹nh NK c¹nh tranh, tøc lµ NK ®æi míi

c«ng nghÖ, c¶i thiÖn qu¶n lý vµ g©y søc Ðp ®èi víi hµng s¶n xuÊt trong n−íc do

vËy gióp cho viÖc c¶i thiÖn n¨ng lùc c¹nh tranh thóc ®Èy XK vµ h¹n chÕ c¹nh

tranh cña hµng NK (NK phi c¹nh tranh).

Mét trong nh÷ng lý do quan träng ë ®©y lµ, m« h×nh CNH ®Þnh h−íng

XK cã thÓ cho phÐp c¸c n−íc ®i sau “®i t¾t, ®ãn ®Çu”, thùc hiÖn nhanh qu¸

tr×nh CNH theo kiÓu rót ng¾n mµ c¸c n−íc tr−íc ®©y ®· ph¶i tr¶i qua hµng

tr¨m n¨m. Tuy nhiªn, chÝnh ®iÒu ®ã còng ®ßi hái trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn

CNH ®Þnh h−íng XK c¸c n−íc ph¶i lùa chän ®−îc c¬ cÊu kinh tÕ, c¬ cÊu c«ng

⁴NK mang tÝnh c¹nh tranh lµ NK c¸c s¶n phÈm trung gian ®Ó t¹o ra s¶n phÈm b¸n ë thÞ tr−êng kh¸c

(s¶n phÈm trung gian ë ®©y ®−îc hiÓu lµ t− liÖu s¶n xuÊt). NK phi c¹nh tranh lµ NK s¶n phÈm cuèi cïng (hµng

ho¸ tiªu dïng). Xem, Ng©n hµng ThÕ giíi: Suy ngÉm l¹i sù thÇn kú §«ng ¸, NXB CTQG, Hµ Néi, tr. 501.

18

nghiÖp h−íng vÒ XK hîp lÝ, dùa trªn c¬ së lîi thÕ c¹nh tranh vµ tr×nh ®é ph¸t

triÓn cña mçi n−íc.

1.2. C¸c nh©n tè t¸c ®éng tíi c¸n c©n th−¬ng m¹i

1.2.1. ChÝnh s¸ch th−¬ng m¹i

ChÝnh s¸ch th−¬ng m¹i lµ nh©n tè ¶nh h−ëng trùc tiÕp ®Õn CCTM. §iÒu

chØnh CCTM th−êng ®−îc thùc hiÖn th«ng qua c¸c biÖn ph¸p nh− khuyÕn

khÝch XK, qu¶n lý NK. Nh÷ng c¶i c¸ch th−¬ng m¹i quan träng lµ (i) më réng

quyÒn kinh doanh XNK (chÝnh s¸ch th−¬ng quyÒn); (ii) chÝnh s¸ch thuÕ quan

vµ phi thuÕ quan (iii) tham gia c¸c hiÖp ®Þnh th−¬ng m¹i khu vùc, song ph−¬ng

vµ toµn cÇu.

Dùa vµo c¸c lý thuyÕt vÒ th−¬ng m¹i quèc tÕ, chóng ta biÕt r»ng c¸c

n−íc bu«n b¸n víi nhau hoÆc v× hä kh¸c biÖt vÒ c¸c nguån lùc, vÒ c«ng nghÖ,

hoÆc v× hä kh¸c biÖt nhau vÒ lîi thÕ kinh tÕ nhê quy m«, hoÆc v× c¶ hai lý do

®ã. Trong bÊt kú m«i tr−êng nµo, c¹nh tranh hoµn h¶o hay kh«ng hoµn h¶o,

th−¬ng m¹i lu«n mang l¹i lîi Ých cho c¸c n−íc tham gia vµ c¸c lîi Ých nµy lµ

tiÒm tµng. ViÖc tiÕn hµnh th−¬ng m¹i g©y t¸c ®éng lªn ph©n phèi thu nhËp gi÷a

c¸c nhãm d©n c− trong néi bé mét n−íc vµ gi÷a c¸c n−íc theo h−íng mét sè

ng−êi (hoÆc n−íc) sÏ ®−îc lîi tõ th−¬ng m¹i, trong khi mét sè n−íc kh¸c sÏ bÞ

thiÖt h¹i tõ ho¹t ®éng nµy. §©y chÝnh lµ nÒn t¶ng ®Ó c¸c chÝnh phñ tham gia

®iÒu tiÕt ho¹t ®éng th−¬ng m¹i th«ng qua viÖc ban hµnh c¸c chÝnh s¸ch.

ChÝnh s¸ch th−¬ng m¹i lµ chÝnh s¸ch quèc gia dïng ®Ó ph©n biÖt ®èi xö

®èi víi c¸c nhµ s¶n xuÊt n−íc ngoµi. Nã bao gåm mét hÖ thèng hoµn chØnh c¸c

luËt lÖ, quy ®Þnh, c¸c chÝnh s¸ch vµ c¸c tËp qu¸n cña chÝnh phñ cã ¶nh h−ëng

®Õn th−¬ng m¹i. C¸c c«ng cô chñ yÕu cña chÝnh s¸ch th−¬ng m¹i bao gåm

thuÕ quan NK, h¹n ng¹ch NK, trî cÊp XK, h¹n chÕ XK tù nguyÖn, yªu cÇu vÒ

hµm l−îng néi ®Þa. Ngoµi ra, c¸c chÝnh phñ cßn sö dông mét sè c«ng cô kh¸c

n÷a ®Ó t¸c ®éng tíi ho¹t ®éng ngo¹i th−¬ng cña m×nh nh− trî cÊp tÝn dông XK,

c¸c thñ tôc hµnh chÝnh, tiªu chuÈn kü thuËt… Chóng cã thÓ ®−îc ph©n chia ra

lµm hai lo¹i lµ thuÕ quan vµ phi thuÕ quan. Môc ®Ých cña c¸c c«ng cô nµy lµ

nh»m ph©n biÖt ®èi xö gi÷a c¸c nhµ s¶n xuÊt trong n−íc vµ n−íc ngoµi.

§iÒu tiÕt chÝnh s¸ch th−¬ng m¹i cã ¶nh h−ëng ®Õn t×nh tr¹ng cña

CCTM. ChÝnh s¸ch th−¬ng m¹i khuyÕn khÝch XK c¸c mÆt hµng th«, s¬ chÕ

19

hay XK c¸c s¶n phÈm chÕ t¹o cã liªn quan ®Õn t×nh tr¹ng CCTM trong ng¾n

h¹n hoÆc trong dµi h¹n nh− hai m« h×nh cña CNH ®Þnh h−íng XK ®−îc giíi

thiÖu ë trªn. ChÝnh s¸ch khuyÕn khÝch NK hoÆc h¹n chÕ NK còng ¶nh h−ëng

®Õn t×nh tr¹ng CCTM. KhuyÕn khÝch NK hµng tiªu dïng (NK phi c¹nh tranh)

sÏ lµm xÊu ®i t×nh tr¹ng CCTM. Ng−îc l¹i, khuyÕn khÝch NK t− liÖu s¶n xuÊt

sö dông ®Ó ph¸t triÓn XK sÏ c¶i thiÖn CCTM trong dµi h¹n.

Tãm l¹i, chÝnh s¸ch th−¬ng m¹i trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp ¶nh h−ëng ®Õn

CCTM. §iÒu tiÕt CCTM cã liªn quan chÆt chÏ tíi chÝnh s¸ch khuyÕn khÝch XK

vµ qu¶n lý NK. Trong ®iÒu kiÖn th©m hôt CCTM, chÝnh s¸ch cña c¸c n−íc

th−êng lµ khuyÕn khÝch XK vµ h¹n chÕ NK. Tuy nhiªn, thùc tÕ cho thÊy h¹n

chÕ NK kh«ng ph¶i lµ gi¶i ph¸p hiÖu qu¶ ®Ó ®iÒu chØnh CCTM. NK c¹nh tranh

lµ biÖn ph¸p hiÖu qu¶ nhÊt ®Ó ®iÒu tiÕt CCTM trong dµi h¹n (sÏ ®−îc ph©n tÝch

kü ë phÇn sau).

1.2.2. ChÝnh s¸ch ®Çu t−

C¸c chÝnh s¸ch vµ biÖn ph¸p liªn quan ®Õn ®Çu t− cã ¶nh h−ëng trùc tiÕp

hoÆc gi¸n tiÕp ®èi víi CCTM. Tr−íc hÕt, ®Çu t− liªn quan ®Õn NK. NhiÒu

nghiªn cøu ®Þnh l−îng cho thÊy NK vµ ®Çu t− th−êng cã mèi quan hÖ víi nhau.

§iÒu nµy lµ bëi c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn kh«ng cã vµ kh«ng tù s¶n xuÊt ®ñ c¸c

nguyªn liÖu ®Çu vµo còng nh− c¸c lo¹i m¸y mãc, thiÕt bÞ cÇn thiÕt ®Ó ®Çu t−

cho s¶n xuÊt. TÊt nhiªn, møc ®é cña mèi quan hÖ nµy ®Õn ®©u cßn tuú thuéc

vµo møc ®é b¶o hé th−¬ng m¹i (¶nh h−ëng ®Õn viÖc h¹n chÕ NK) vµ chiÕn

l−îc ®Çu t− trong tõng giai ®o¹n (t¸c ®éng ®Õn kh¶ n¨ng thay thÕ gi÷a hµng néi

®Þa vµ hµng NK).

Th«ng th−êng, héi nhËp KTQT cã ¶nh h−ëng m¹nh mÏ ®Õn c¸c quan

hÖ kinh tÕ nãi chung vµ XNK nãi riªng. Khi c¸c rµo c¶n th−¬ng m¹i ®−îc dì

®Õn NK. Quan hÖ gi÷a ®Çu t− vµ NK sÏ cã sù thay ®æi.

§Çu t− liªn quan ®Õn NK, hiÖu qu¶ ®Çu t− liªn quan ®Õn kh¶ n¨ng c¹nh

tranh cña hµng thay thÕ NK vµ hµng XK. C¸c luång vèn ®Çu t− gi¸n tiÕp, hoÆc

nguån viÖn trî n−íc ngoµi, kiÒu hèi còng ¶nh h−ëng ®Õn CCTM. Nh÷ng yÕu tè

20

Tr−íc hÕt, nguån ®Çu t− trùc tiÕp n−íc ngoµi (FDI) lµ bé phËn quan

träng cña tµi kho¶n vèn. ViÖc gia t¨ng thu hót vèn ®Çu t− n−íc ngoµi cã t¸c

triÓn, khi XK dÞch vô cßn h¹n chÕ vµ c¸c nguån chuyÓn giao ch−a ®¸ng kÓ,

vèn FDI gãp phÇn lµm lµnh m¹nh ho¸ CCTM. T¨ng ®Çu t− n−íc ngoµi vµo c¸c

ngµnh thay thÕ NK vµ khuyÕn khÝch XK còng gãp phÇn t¨ng XK vµ h¹n chÕ

NK trong dµi h¹n, do ®ã gãp phÇn c¶i thiÖn CCTM. Tuy nhiªn, ®Çu t− n−íc

ngoµi t¨ng, kÐo theo t¨ng NK. NÕu chÝnh s¸ch b¶o hé thiªn lÖch ®èi víi XK sÏ

ngo¹i tÖ) t¨ng lªn sÏ lµm thay ®æi t−¬ng quan gi÷a cung vµ cÇu ngo¹i tÖ; nÕu

chÝnh phñ kh«ng can thiÖp (kh«ng trung hoµ ho¸) th× ®iÒu nµy dÉn ®Õn khuynh

h−íng ®ång néi tÖ lªn gi¸, qua ®ã h¹n chÕ XK vµ khuyÕn khÝch NK, dÉn ®Õn

Thø hai, viÖc gia t¨ng nguån thu nhËp chuyÓn giao tõ n−íc ngoµi nh−

viÖn trî, thu nhËp rßng tõ c¸c dù ¸n ®Çu t− ngoµi n−íc, kiÒu hèi cã t¸c dông bï

cña Jaime de Pine (sÏ ®−îc giíi thiÖu ë phÇn sau), sù æn ®Þnh vµ gia t¨ng cña

v·ng lai lín h¬n vµ do ®ã cã thÓ më réng NK nhiÒu h¬n so víi dù kiÕn. §iÒu

nµy hÕt søc quan träng ®èi víi c¸c n−íc ®ang CNH khi cÇn ph¶i thu hót vèn,

kü thuËt tõ bªn ngoµi.

Thø ba, nguån vèn vay (vay ®Çu t− vµ vay th−¬ng m¹i) nÕu sö dông

kh«ng hiÖu qu¶ nh− ®Çu t− vµo c¸c ngµnh thay thÕ NK, c¸c c«ng tr×nh mang

l¹i hiÖu qu¶ kinh tÕ thÊp, mua s¾m chÝnh phñ, tiªu dïng sÏ lµm trÇm träng c¸n

vµ tû sè gi÷a l·i suÊt ph¶i tr¶ c¸c kho¶n nî so víi møc ®é t¨ng XK còng sÏ gia

nî n−íc ngoµi, nh÷ng vÊn ®Ò nµy sÏ ®−îc nghiªn cøu kü h¬n ë phÇn sau).

Thø t−, chÝnh s¸ch ®Çu t− trong n−íc còng ¶nh h−ëng ®Õn CCTM. §Çu

t− trong n−íc theo ®Þnh h−íng XK hay thay thÕ NK cã ¶nh h−ëng ®Õn CCTM.

HiÖu qu¶ sö dông vèn ®Çu t− vµ c¬ cÊu vèn ®Çu t− còng ¶nh h−ëng ®¸ng kÓ

21

®Õn CCTM. Ch¼ng h¹n, viÖc xem nhÑ ®Çu t− vµo c¸c ngµnh c«ng nghiÖp phô

trî lµm t¨ng NK nguyªn nhiªn liÖu, phô liÖu, do ®ã gi¶m kh¶ n¨ng c¹nh tranh

hµng XK, h¹n chÕ thu hót vèn ®Çu t− n−íc ngoµi ë n−íc ta trong thêi gian qua.

HiÖu qu¶ kinh tÕ thÊp cña c¸c dù ¸n ®Çu lµm suy yÕu kh¶ n¨ng c¹nh tranh cña

hµng XK vµ hµng thay thÕ NK do cã møc chi phÝ cao h¬n møc quèc tÕ. §iÒu

nµy lµm cho viÖc c¶i thiÖn CCTM trë nªn khã kh¨n, ®Æc biÖt lµ trong dµi h¹n.

1.2.3. ChÝnh s¸ch tû gi¸

ChÝnh s¸ch tû gi¸ th−êng cã ¶nh h−ëng quan träng ®Õn CCTM cña mét

tÖ quèc tÕ (IMF) th−êng khuyÕn nghÞ ph¸ gi¸⁵®ång néi tÖ khi c¸c n−íc gÆp

t¨ng gi¸ trong n−íc cña hµng NK vµ gi¶m gi¸ ngoµi n−íc cña hµng XK cña

n−íc ®ã. C¶ hai t¸c ®éng nµy ®Òu c¶i thiÖn søc c¹nh tranh quèc tÕ cña hµng

trong n−íc. C¸c nguån lùc sÏ ®−îc thu hót vµo c¸c ngµnh s¶n xuÊt néi ®Þa mµ

h¬n trªn c¸c thÞ tr−êng quèc tÕ. KÕt qu¶ lµ XK t¨ng lªn vµ NK gi¶m ®i. C¶ hai

®iÒu nµy lµm cho CCTM cña n−íc ph¸ gi¸ ®−îc c¶i thiÖn. Tuy nhiªn, cã mét

sè ®iÓm cÇn chó ý vÒ t¸c ®éng cña ph¸ gi¸ ®Õn CCTM:

- Sù chËm trÔ trong ph¶n øng cña ng−êi tiªu dïng. CÇn ph¶i cã thêi gian

®Ó ng−êi tiªu dïng ë c¶ n−íc ph¸ gi¸ lÉn thÕ giíi bªn ngoµi ®iÒu chØnh hµnh vi

mua hµng tr−íc m«i tr−êng c¹nh tranh ®· thay ®æi. ChuyÓn tõ tiªu dïng c¸c

hµng NK sang c¸c hµng s¶n xuÊt trong n−íc nhÊt ®Þnh cÇn ph¶i cã thêi gian v×

sù thay ®æi cña gi¸ c¶ t−¬ng ®èi mµ c¶ nhiÒu yÕu tè kh¸c, ch¼ng h¹n thãi quen

vµ sù næi tiÕng cña hµng ngo¹i so víi hµng néi; trong khi ng−êi tiªu dïng n−íc

ngoµi cã thÓ kh«ng thÝch chuyÓn tõ tiªu dïng hµng hä vèn ®· quen sö dông

sang hµng NK tõ n−íc ph¸ gi¸.

5

ThuËt ng÷ ph¸ gi¸ th−êng ®−îc sö dông ®Ó nãi tíi bÊt kú hiÖn t−îng gi¶m gi¸ danh nghÜa nµo cña

®ång b¶n tÖ mét c¸ch chñ ý vµ víi møc ®é ®¸ng kÓ .

22

- Sù chËm trÔ trong ph¶n øng cña ng−êi s¶n xuÊt. Ngay c¶ khi ph¸ gi¸

c¶i thiÖn ®−îc kh¶ n¨ng c¹nh tranh cña hµng XK, nh÷ng ng−êi s¶n xuÊt trong

n−íc còng cÇn cã thêi gian ®Ó më réng s¶n xuÊt, hoÆc chuyÓn s¶n xuÊt tõ

ngµnh nµy sang ngµnh kh¸c. H¬n n÷a, c¸c ®¬n ®Æt hµng th−êng ®−îc ®Æt tr−íc

vµ nh÷ng hîp ®ång nh− vËy kh«ng thÓ huû bá trong ng¾n h¹n. C¸c nhµ m¸y

kh«ng thÓ huû bá hîp ®ång ®èi víi ®Çu vµo vµ nguyªn liÖu th« quan träng.

trªn thÞ tr−êng thÕ giíi lµ mét c«ng viÖc khã kh¨n vµ mÊt nhiÒu thêi gian. C¸c

nhµ XK n−íc ngoµi cã thÓ kh«ng chÞu chia sÎ thÞ tr−êng vµ cã thÓ ph¶n øng

tr−íc sù suy gi¶m kh¶ n¨ng c¹nh tranh cña hä b»ng c¸ch gi¶m gi¸ hµng XK

sang n−íc ph¸ gi¸. T−¬ng tù, nh÷ng ngµnh c«ng nghiÖp n−íc ngoµi ph¶i c¹nh

tranh víi hµng NK tõ c¸c n−íc ph¸ gi¸, cã thÓ ph¶n øng tr−íc sù suy gi¶m kh¶

n¨ng c¹nh tranh b»ng c¸ch gi¶m gi¸ c¶ trªn thÞ tr−êng trong n−íc, vµ do ®ã

h¹n chÕ khèi l−îng NK tõ c¸c n−íc ph¸ gi¸.

- Cuèi cïng viÖc gi¶m gi¸ ®ång néi tÖ cã thÓ kh«ng c¶i thiÖn ®−îc

CCTM trong thêi gian tr−íc m¾t. Bëi v× CCTM chÝnh lµ gi¸ trÞ cña XK trõ ®i

gi¸ trÞ cña NK. Gi¶ sö chóng ta tÝnh CCTM b»ng ®ång ViÖt Nam. NÕu gi¸ néi

®Þa cña hµng XK kh«ng thay ®æi vµ l−îng hµng XK ch−a thay ®æi nhiÒu l¾m,

thu nhËp tõ XK sÏ chØ cao h¬n mét chót trong thêi gian tr−íc m¾t. Vµ nÕu

l−îng hµng NK ch−a gi¶m nhiÒu l¾m, nh−ng gi¸ hµng NK tÝnh b»ng ®ång ViÖt

Nam cã thÓ t¨ng ®¸ng kÓ. Khi tÝnh vÒ gi¸ trÞ, CCTM trong ng¾n h¹n cã thÓ trë

nªn xÊu h¬n.

Trong thêi gian dµi h¬n, khi nh÷ng ng−êi mua vµ nh÷ng ng−êi b¸n ®iÒu

chØnh l−îng XK vµ NK, c¶ l−îng XK cao h¬n vµ l−îng NK thÊp h¬n ch¾c sÏ

c¶i thiÖn ®−îc CCTM. Nh− vËy, viÖc gi¶m gi¸ ®ång néi tÖ lóc ®Çu cã thÓ lµm

cho CCTM trë nªn xÊu ®i nh−ng sau ®ã sÏ ®−îc c¶i thiÖn. C¸c nhµ kinh tÕ ®«i

khi m« t¶ hiÖn t−îng nµy b»ng ®−êng cong h×nh ch÷ J⁶. Khi thêi gian tr«i ®i

sau khi gi¶m gi¸ ®ång néi tÖ, CCTM gi¶m tíi ®¸y cña ®−êng J, nh−ng sau ®ã

l¹i c¶i thiÖn vµ t¨ng cao h¬n vÞ trÝ ban ®Çu cña nã.

23

Theo ®iÒu kiÖn Marshall - Lerner th× viÖc gi¶m gi¸ ®ång néi tÖ sÏ c¶i

thiÖn CCTM chØ khi nµo tæng hÖ sè co gi·n theo tû gi¸ cña cÇu vÒ hµng XK vµ

hµng NK lín h¬n 1⁷. Mét lËp luËn kh¸ phæ biÕn cho r»ng ph¸ gi¸ th−êng cã

hiÖu qu¶ h¬n ë c¸c n−íc ph¸t triÓn so víi c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn. NhiÒu n−íc

®ang ph¸t triÓn phô thuéc nÆng nÒ vµo NK vµ do ®ã hÖ sè co gi·n cña cÇu NK

theo gi¸ d−êng nh− rÊt thÊp. Trong khi ®ã, c¸c n−íc ph¸t triÓn th−êng ph¶i ®èi

phã víi c¹nh tranh gay g¾t trªn thÞ tr−êng XK vµ do ®ã, hÖ sè co gi·n cña cÇu

vÒ XK theo gi¸ cã thÓ rÊt cao. Do vËy, viÖc gi¶m gi¸ ®ång néi tÖ cã thÓ chØ c¶i

thiÖn ®−îc CCTM cña mét sè n−íc chø kh«ng ph¶i tÊt c¶ c¸c n−íc.

C¸c nhµ kinh tÕ thuéc tr−êng ph¸i cÊu tróc ®· phª ph¸n kÞch liÖt ch−¬ng

thÊt kh«ng cÇn thiÕt vÒ s¶n l−îng vµ viÖc lµm. Cuéc tranh luËn nµy b¾t ®Çu tõ

nh÷ng n¨m 1950 vµ 1960 ë Mü Latinh. §iÓm cèt lâi trong sù chØ trÝch cña c¸c

nhµ cÊu tróc vÒ chÝnh s¸ch cña IMF lµ quan ®iÓm cho r»ng nh÷ng nÐt ®Æc thï

cña nÒn kinh tÕ ë ®a sè c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn lµm cho chÝnh s¸ch cña IMF

trë nªn ph¶n t¸c dông:

(1) V× ®a sè c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn chØ XK c¸c s¶n phÈm th« vµ NK

c¸c s¶n phÈm c«ng nghiÖp tiªn tiÕn, vµ d−êng nh− kh¶ n¨ng thay thÕ gi÷a c¸c

s¶n phÈm XK, NK vµ kh«ng thÓ th−¬ng m¹i ®−îc lµ rÊt thÊp. Do ®ã, viÖc t¨ng

gi¸ c¶ cña c¸c s¶n phÈm cã thÓ th−¬ng m¹i ®−îc so víi c¸c s¶n phÈm kh«ng

thÓ th−¬ng m¹i ®−îc th«ng qua ph¸ gi¸ Ýt cã kh¶ n¨ng gi¶i phãng ®−îc nguån

lùc nh»m t¨ng s¶n l−îng phôc vô cho XK.

(2) Gi¸ XK vµ NK th−êng cè ®Þnh theo ngo¹i tÖ. Do ®ã, ph¸ gi¸ chØ cã

thÓ t¨ng thu nhËp XK tÝnh b»ng ngo¹i tÖ th«ng qua sù gia t¨ng cung øng. HÖ sè

co gi·n cña cung th−êng nhá trong ng¾n h¹n, ®Æc biÖt trong khu vùc s¶n xuÊt

⁷ChÝnh s¸ch tû gi¸ chØ ¶nh h−ëng lín nÕu hµng NK vµ XK cã ®é co gi·n lín vÒ gi¸. Nh÷ng quèc gia

XK hµng th« vµ NK hµng th« Ýt chÞu ¶nh h−ëng h¬n ®èi víi c¸c n−íc kh¸c. ViÖc gi¶m gi¸ ®ång néi tÖ cã thÓ

kh«ng thóc ®Èy XK vµ h¹n chÕ NK nÕu nh− cÇu vÒ hµng XK vµ hµng NK kh«ng/Ýt co gi·n theo gi¸

ChÝnh phñ vµ ph¸ gi¸ tiÒn tÖ.

24

hiÖu øng ®èi víi tæng cÇu: thay thÕ chi tiªu⁹vµ gi¶m chi tiªu. Theo hä, ®èi víi

c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn, hiÖu øng gi¶m chi tiªu th−êng quan träng h¬n hiÖu

øng thay thÕ chi tiªu. KÕt luËn nµy dùa trªn ba luËn cø c¬ b¶n sau:

Tr−íc hÕt, Cooper (1971) cho r»ng nÕu tr−íc khi ph¸ gi¸ c¸c n−íc ®ang

®−îc CCTM tÝnh b»ng ngo¹i tÖ, nh−ng l¹i lµm gi¶m tæng cÇu do lµm cho

CCTM tÝnh theo ®ång néi tÖ xÊu ®i. Trong tr−êng hîp nµy, ph¸ gi¸ sÏ cã ¶nh

h−ëng thu hÑp bÊt chÊp ®iÒu kiÖn Marshall-Lerner ®−îc tho¶ m·n.

Hai lµ, mét sè ng−êi cho r»ng ph¸ gi¸ cã thÓ cã ¶nh h−ëng quan träng

t¨ng gi¸ cña c¸c hµng ho¸ cã thÓ th−¬ng m¹i) vµ gi¶m thu nhËp thùc tÕ cña ®éi

tiªu dïng cËn biªn lín h¬n c¸c nhµ t− b¶n th× tæng cÇu sÏ gi¶m.

Ba lµ, phÇn lín c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn ®Òu cã c¸c kho¶n nî n−íc

ngoµi lín. Ph¸ gi¸ lµm t¨ng chi phÝ tr¶ nî n−íc ngoµi tÝnh b»ng ®ång néi tÖ.

NÕu gi¸ c¶ trong n−íc kh«ng t¨ng kÞp tèc ®é ph¸ gi¸, th× gi¸ trÞ thùc tÕ cña c¸c

kho¶n nî n−íc ngoµi sÏ t¨ng. Do ®ã, nã cã ¶nh h−ëng thu hÑp ®èi víi tæng

cÇu.

Ngoµi ra, theo mét sè nhµ c¬ cÊu, ph¸ gi¸ cßn cã ¶nh h−ëng lµm gi¶m

tæng cung qua ba kªnh:

Mét lµ, khi hµng NK ®ãng vai trß quan träng trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt,

ph¸ gi¸ b»ng c¸ch lµm t¨ng gi¸ NK sÏ ®Èy chi phÝ vµ gi¸ c¶ trong n−íc lªn.

§iÒu nµy lµm gi¶m møc s¶n l−îng mµ c¸c doanh nghiÖp s½n sµng s¶n xuÊt,

¶nh h−ëng nµy cã thÓ ®−îc bï ®¾p mét phÇn nÕu trong n−íc cã thÓ s¶n xuÊt

s¶n phÈm thay thÕ.

Hai lµ, nÕu tiÒn l−¬ng trong n−íc ®−îc chØ sè ho¸ theo chØ sè gi¸ tiªu

dïng, th× tiÒn l−¬ng thùc tÕ tÝnh theo s¶n phÈm trong n−íc sÏ t¨ng.

9

HiÖu øng thay thÕ chi tiªu lµm t¨ng tæng cÇu bëi v× mét sè ng−êi tiªu dïng chuyÓn tõ mua hµng

ngo¹i sang hµng cña n−íc ph¸ gi¸. §iÒu nµy diÔn ra trªn c¶ thÞ tr−êng trong n−íc vµ ngoµi n−íc.

25

Ba lµ, sù t¨ng gi¸ trong n−íc do ph¸ gi¸ sÏ lµm gi¶m cung tiÒn thùc tÕ vµ

do ®ã lµm t¨ng l·i suÊt. §iÒu nµy còng sÏ lµm t¨ng chi phÝ s¶n xuÊt.

Nh− vËy, chÝnh s¸ch tû gi¸ hèi ®o¸i cã ¶nh h−ëng ®Õn CCTM. Tuy

nhiªn, khi thay ®æi tû gi¸, ®Æc biÖt lµ khi ph¸ gi¸ ®ång néi tÖ ®Ó c¶i thiÖn søc

c¹nh tranh cña hµng s¶n xuÊt trong n−íc vµ hµng NK cÇn hÕt søc thËn träng,

®Æc biÖt lµ ®èi víi c¸c n−íc XK hµng th« vµ NK c¸c mÆt hµng nguyªn nhiªn

liÖu. Ph¸ gi¸ ®ång tiÒn trong n−íc còng ¶nh h−ëng ®Õn kh¶ n¨ng tr¶ nî n−íc

ngoµi vµ l¹m ph¸t, do ®ã lµ xÊu ®i m«i tr−êng kinh tÕ vÜ m«

1.2.4. C¸c chÝnh s¸ch kh¸c

C¸c chÝnh s¸ch nh− chÝnh s¸ch thuÕ, tµi kho¸, chÝnh s¸ch l·i suÊt, qu¶n

lý nî n−íc ngoµi, chÝnh s¸ch tiªu dïng cã ¶nh h−ëng trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp

®èi víi CCTM. Ch¼ng h¹n, chÝnh s¸ch qu¶n lý nî n−íc ngoµi cã t¸c dông ®iÒu

ChÝnh s¸ch thuÕ cã t¸c dông h¹n chÕ hoÆc më réng XK hoÆc NK. ChÝnh s¸ch

l·i suÊt cã t¸c dông kÝch thÝch hoÆc h¹n chÕ ®Çu t−, tiªu dïng do ®ã ¶nh h−ëng

®Õn ho¹t ®éng XNK. Nh÷ng thay ®æi vÒ l·i suÊt dÉn ®Õn nh÷ng thay ®æi trong

®Çu t− kinh doanh. Nh÷ng kªnh t¸c ®éng cña c¸c chÝnh s¸ch nãi trªn ®èi víi

Mét sè chÝnh s¸ch kh¸c còng cã thÓ ¶nh h−ëng ®Õn CCTM nh− chÝnh

nhòng, l·ng phÝ, gian lËn th−¬ng m¹i lµm trÇm träng h¬n t×nh tr¹ng CCTM¹⁰.

kinh tÕ chuyÓn ®æi, t×nh tr¹ng gian lËn th−¬ng m¹i nh− khai t¨ng gi¸ NK ®Ó trôc lîi hoÆc t¨ng gi¸ NK do cã

26

1.3.1. KhuyÕn khÝch xuÊt khÈu

§Èy m¹nh XK lµ gi¶i ph¸p c¬ b¶n nhÊt ®Ó c¶i thiÖn CCTM. Kinh

CNH h−íng vÒ XK lµ gi¶i ph¸p dµi h¹n ®Ó c¶i thiÖn CCTM. ë giai ®o¹n ®Çu

cña CNH, c¸c biÖn ph¸p khuyÕn khÝch XK th−êng ®−îc tËp trung vµo viÖc

khai th¸c tèi ®a lîi thÕ so s¸nh tÜnh, tøc lµ XK c¸c s¶n phÈm s½n cã nh− n«ng

s¶n, kho¸ng s¶n, hoÆc c¸c s¶n phÈm chÕ biÕn sö dông nhiÒu lao ®éng. ë giai

®o¹n tiÕp theo c¸c n−íc theo ®uæi m« h×nh CNH dùa vµo c¸c ngµnh chÕ t¹o,

trªn c¬ së ph¸t huy c¸c lîi thÕ c¹nh tranh ®éng tõ c«ng nghÖ vµ vèn. Thu hót

®Çu t− n−íc ngoµi lµ biÖn ph¸p cã tÝnh quyÕt ®Þnh. Nh÷ng biÖn ph¸p th−êng

®−îc sö dông lµ më réng quyÒn kinh doanh XK, gi¶m thuÕ XK, hç trî XK,

®Èy m¹nh xóc tiÕn th−¬ng m¹i vµ ®µm ph¸n quèc tÕ.

1.3.2. Qu¶n lý nhËp khÈu

BiÖn ph¸p qu¶n lý NK th−êng ®−îc sö dông song hµnh víi c¸c biÖn ph¸p

kh¸c ®Ó ®iÒu chØnh CCTM. Th«ng th−êng, c¸c biÖn ph¸p qu¶n lý NK lµ lµm

thÕ nµo ®Ó h¹n chÕ NK hµng tiªu dïng, khuyÕn khÝch NK t− liÖu s¶n xuÊt, nhÊt

lµ c«ng cô s¶n xuÊt liªn quan ®Õn ®æi míi c«ng nghÖ phôc vô cho s¶n xuÊt

c¸c n−íc th−êng sö dông lµ khuyÕn khÝch ph¸t triÓn c¸c ngµnh thay thÕ NK

b»ng c¸c biÖn ph¸p b¶o hé vµ kÝch thÝch c¸c ngµnh c«ng nghiÖp néi ®Þa ®Ó

thay thÕ cho hµng c«ng nghiÖp NK tr−íc ®ã t¹i thÞ tr−êng trong n−íc; hoÆc h¹n

chÕ NK b»ng c¸c biÖn ph¸p phi thuÕ quan nh− h¹n ng¹ch hµng, hay cÊm NK

nh÷ng hµng tiªu dïng mµ trong n−íc cã thÓ s¶n xuÊt ®−îc.

C¸c biÖn ph¸p h¹n chÕ NK b»ng c¸ch b¶o hé s¶n xuÊt trong n−íc víi

hµng rµo thuÕ quan cao ®−îc c¸c n−íc nh− NhËt B¶n, Hµn Quèc sö dông trong

80 thÕ kû XX ®Õn nay, c¸c biÖn ph¸p b¶o hé kh«ng phï hîp n÷a. C¸c n−íc

nh− Singapore, Malaysia, Th¸i Lan vµ Trung Quèc ®· ¸p dông m« h×nh CNH

khai th¸c lîi thÕ c¹nh tranh ®éng, tøc lµ ®Èy m¹nh NK hµng ho¸ c¹nh tranh ®Ó

ph¸t triÓn c¸c ngµnh thay thÕ NK vµ c¸c ngµnh chÕ t¹o theo h−íng XK. Kinh

nghiÖm cho thÊy, h¹n chÕ NK, chËm më cöa trong n−íc lµm cho c¸c ngµnh

27

c«ng nghiÖp chËm thÝch øng víi m«i tr−êng c¹nh tranh toµn cÇu, kh«ng khai

th¸c ®−îc lîi thÕ vÒ lao ®éng, tµi nguyªn, søc Ðp ®æi míi vµ c¶i c¸ch c¸c doanh

nghiÖp trong n−íc.

1.3.3. §iÒu chØnh tû gi¸ hèi ®o¸i

CCTM. Mét tû gi¸ lµm cho gi¸ ®ång néi tÖ thÊp h¬n so víi ngo¹i tÖ lµm t¨ng

kh¶ n¨ng cña hµng ho¸ XK vµ h¹n chÕ NK. Ng−îc l¹i, ®ång néi tÖ t¨ng gi¸ sÏ

khuyÕn khÝch NK, gi¶m kh¶ n¨ng c¹nh tranh hµng XK. Do ®ã ®iÒu chØnh tû

gi¸ hèi ®o¸i sÏ cã t¸c dông c¶i thiÖn hoÆc lµm trÇm träng thªm t×nh tr¹ng cña

CCTM.

dông lµ ph¸ gi¸ ®ång néi tÖ ®Ó khuyÕn khÝch XK vµ h¹n chÕ NK. Tuy nhiªn,

viÖc ph¸ gi¸ ®ång néi tÖ cÇn hÕt søc thËn träng. Bëi v×, viÖc ph¸ gi¸ ®ång néi tÖ

tæn h¹i ®Õn c¸c nhµ s¶n xuÊt trong n−íc sö dông c¸c ®Çu vµo NK, do hä ph¶i

®èi mÆt víi gi¸ ®Çu vµo vµ gi¸ thµnh s¶n xuÊt cao h¬n. Ng−êi tiªu dïng ph¶i

mua hµng NK víi gi¸ cao h¬n. Ph¸ gi¸ ®ång néi tÖ lµm t¨ng kho¶n nî n−íc

ph¸t triÓn, cã nÒn kinh tÕ m¹nh vµ hµng ho¸ c«ng nghiÖp. §èi víi c¸c n−íc

®ang ph¸t triÓn, c¸c mÆt hµng XNK Ýt co gi·n vÒ gi¸ nªn viÖc ph¸ gi¸ kh«ng

c¶i thiÖn ®−îc kh¶ n¨ng c¹nh tranh cña hµng XK vµ h¹n chÕ NK¹¹.

NÕu ®ång néi tÖ ®−îc ®Þnh gi¸ qu¸ cao sÏ cã t¸c dông thóc ®Èy NK vµ v×

vËy trong dµi h¹n cã thÓ c¶i thiÖn CCTM, gi¶m bít ¸p lùc ®èi víi c¸c kho¶n tr¶

®èi víi nÒn kinh tÕ.

Thø nhÊt, nã sÏ h¹n chÕ XK v× ®ång néi tÖ ®−îc ®¸nh gi¸ qu¸ cao sÏ lµm

gi¶m lîi nhuËn cña c¸c nhµ doanh nghiÖp s¶n xuÊt ra c¸c mÆt hµng cung øng

¹¹Xem thªm: NguyÔn V¨n C«ng: ChÝnh s¸ch tû gi¸ hèi ®o¸i trong ®iÒu kiÖn héi nhËp kinh tÕ ë ViÖt

Nam, NXB ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi, 2004, tr. 98-118.

28

cho thÞ tr−êng thÕ giíi. KÕt qu¶ lµ, s¶n xuÊt trong n−íc bÞ thu hÑp vµ t¨ng

tr−ëng kinh tÕ chËm l¹i. Thùc tÕ thêi gian qua cho thÊy kÕt qu¶ XK lµ mét

Nam.

Thø hai, nã sÏ c¶n trë viÖc s¶n xuÊt c¸c mÆt hµng cã thÓ NK ë trong

n−íc, v× gi¸ c¶ hµng NK bÞ kiÒm chÕ ë møc thÊp mét c¸ch gi¶ t¹o. Sù thiªn

s¶n xuÊt c¸c mÆt hµng thay thÕ NK chñ yÕu). ViÖc dùng lªn c¸c hµng rµo thuÕ

quan vµ phi thuÕ quan cã thÓ lµm gi¶m nh÷ng thiªn lÖch nµy nh−ng nh÷ng biÖn

ph¸p h¹n chÕ NK nµy mét mÆt ®i ng−îc l¹i c¸c tho¶ thuËn víi c¸c tæ chøc

quèc tÕ vµ mÆt kh¸c, cã thÓ dÉn ®Õn t×nh tr¹ng kÐm hiÖu qu¶ vµ sö dông c¸c

nguån lùc víi n¨ng suÊt thÊp. Trong mét nÒn kinh tÕ cã quy m« nhá nh− ViÖt

Nam, qu¸ tr×nh CNH kh«ng thÓ nµo bÒn v÷ng khi ®ång néi tÖ bÞ ®Þnh gi¸ qu¸

cao. H¬n n÷a, viÖc khuyÕn khÝch NK (t−¬ng tù nh− h¹n chÕ NK) sÏ nhanh

chãng dÉn ®Õn t×nh tr¹ng thiÕu ngo¹i tÖ.

cho nh÷ng ng−êi s¶n xuÊt c¸c mÆt hµng cã thÓ tham gia vµo th−¬ng m¹i quèc

tÕ vµ lµm lîi cho ngµnh dÞch vô vµ c¸c ngµnh s¶n xuÊt c¸c mÆt hµng kh«ng thÓ

tham gia vµo th−¬ng m¹i quèc tÕ. §iÒu nµy th−êng biÓu hiÖn d−íi h×nh thøc

¸p dông c¸c biÖn ph¸p kiÓm so¸t NK trë nªn cÇn thiÕt th× nh÷ng ng−êi cã quan

hÖ mËt thiÕt víi c¬ quan cÊp giÊy phÐp NK cã thÓ kiÕm ®−îc c¸c mãn lîi

khæng lå.

Thø t−, nã cã thÓ lµm mÊt æn ®Þnh qu¸ tr×nh chu chuyÓn vèn gi÷a trong

n−íc vµ thÕ giíi bªn ngoµi vµ lµm c¨ng th¼ng thªm t×nh tr¹ng khan hiÕm ngo¹i

n−íc ngoµi cµng t¨ng. T×nh h×nh nµy cã thÓ cßn trë nªn nghiªm träng h¬n do

t×nh tr¹ng vèn ch¹y ra n−íc ngoµi: khi ®ång néi tÖ bÞ ®Þnh gi¸ qu¸ cao th×

nh÷ng ng−êi cã ®iÒu kiÖn chuyÓn vèn ra n−íc ngoµi cµng cã ®éng c¬ m¹nh mÏ

thóc ®Èy hä lµm nh− vËy, v× hä sÏ mua ®−îc mét l−îng ngo¹i tÖ lín h¬n.

29